Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Brantgum
(gemeente Dongeradeel)

Terpdorp met een radiale structuur, ontstaan enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling op een kwelderwal. Over de terp werd in 1853 de verkeersweg Holwerd-Dokkum aangelegd. Eind 19de eeuw heeft men de terp aan de zuidzijde voor een belangrijk deel afgegraven.

De Herv. kerk (Ids Wiersmastraat 4) is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een forse geveltoren met ingesnoerde spits. In de 12de eeuw kwam een romaans tufstenen schip tot stand; het rondboogfries is deels bewaard gebleven. In de 15de eeuw werd aan de westzijde van het schip een travee toegevoegd en kort voor 1543 kwamen een oostelijke verlenging en het koor tot stand. De neoclassicistische geveltoren met vleugelmuren heeft men in 1876-'77 opgetrokken naar plannen van P. Helder. De toen aangebrachte bepleistering van de kerk is verwijderd bij de restauratie in 1972-'73, naar plannen van G.M. van Manen en J. Zwart. Het interieur, dat in 1858 geheel is gestuct met velden tussen pilasters, wordt gedekt door een gestuct tongewelf. Tot de inventaris behoren een - in 1858 wit geschilderde - preekstoel (circa 1660), een doophek met gietijzeren doopboog (1858) en een door W. Hardorff gebouwd orgel (1877). Naast de oude noordingang bevinden zich fragmenten van een 15de-eeuws geschilderd opschrift.

De voorm. openbare lagere school (Roosterwei 1) is rond 1872 gebouwd als een drieklassige gangschool met onderwijzerswoning.

Het woonhuis ‘Zadema’ (Ids Wiersmaweg 8) is een neoclassicistische middenganghuis uit 1875.

Poldermolen ‘De Miedenmolen’ (bij Miedweg 11) is een met riet gedekte achtkantige grondzeiler op veldmuren, voorzien van een vijzel. De in 1855 gebouwde molen bemaalt de polder Dwergsmear en is in 1994 gerestaureerd.

De Herv. kerk van Foudgum (Piet Paaltjenspad 1), gelegen op een grotendeels afgegraven terp ten zuidoosten van Brantgum en oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een driezijdig gesloten zaalkerk met ongelede zadeldaktoren. De huidige kerk is in 1808 opgetrokken. Van de oorspronkelijke kerk resteert de rond 1200 gebouwde oostmuur van de toren, die deel uitmaakte van een gereduceerd westwerk. De toren is in de 15de eeuw grotendeels herbouwd en verhoogd, in 1753 hersteld en ten slotte in 1977 gerestaureerd naar plannen van G.M. van Manen en J. Zwart. Het torenuurwerk dateert uit 1640. In de toren hangen een klok uit 1395 en een door Jan Nicolaas Derck gegoten klok (1732). Tot de kerkinventaris behoren een vroeg-17de-eeuwse preekstoel en een kabinetorgel uit circa 1775, dat in 1924 is overgenomen van de Vrije Evangelische gemeente te Leeuwarden. De voorm. pastorie (bij (Piet Paaltjenspad 1) is een eenlaagspand met uitbouw, in de ankers gedateerd ‘1723’. Van 1859 tot 1863 woonde hier ds. F. Haverschmidt oftewel de schrijver Piet Paaltjens; een feit waaraan een modern monument bij de kerk herinnert.

Waaxens (Waaksens). Terpdorp ten noordwesten van Brantgum. De Herv. kerk (Tjessensweg 6) is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een slanke ingebouwde zadeldaktoren. De rond 1200 gebouwde oostmuur van de toren maakte deel uit van een gereduceerd westwerk. Bij de vernieuwing van de kerk in gotische vormen in de eerste helft van de 15de eeuw werd de onderkant van de toren ingebouwd. Het opgaande werk van de toren is vernieuwd in de 17de eeuw (oostzijde) en in 1815 (westzijde) en ten slotte in 1893 geheel beklampt. In de toren hangt een door Johannes gegoten klok (1441). De kerk is 1962-'63 gerestaureerd en ontpleisterd naar plannen van A. Baart jr. Tot de inventaris behoren een preekstoel en een overhuifde dubbele herenbank in laat-maniëristische vormen - voorzien van het wapen van de familie Harinxma thoe Slooten-Van Burmania -, beide dateren uit circa 1650, en een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1920). Verder bevat de kerk een door Benedictus Gerbrandtsz. voor Popke Bonga vervaardigde grafzerk (1559) en een opvallend sierlijke epitaaf (1592) voor Douwe van Aylva († 1591), toegeschreven aan Pieter Dirxs. Op het kerkhof bevinden zich een zerk uit 1707, enkele grote 19de-eeuwse grafzerken van de familie Harinxma thoe Slooten en een gietijzeren ‘puntpoal’ voor T. Bakker († 1878). De voorm. pastorie (Tjessensweg 8) werd in 1894 gebouwd in neorenaissance-stijl naar plannen van G.A. van der Meulen. Het poortgebouw van de Sjuxsma State (Tjessensweg 7) werd in 1616 gebouwd op een scheefgetrokken plattegrond. Het in 1963 gerestaureerde gebouw heeft een zadeldak tussen tuitgevels, enkele duivengaten en een gevelsteen met de wapens van Harinxma en Botnia (1668). Op het voormalige kasteelterrein staat een gedeeltelijk in (hergebruikte) kloostermoppen opgetrokken 18de-eeuwse boerderij (Tjessensweg 3) van het kop-hals-romptype.