Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Bolsward (Boalsert)

Stad, ontstaan vanuit drie terpen aan een zijtak van de Marne. De meest noordelijk terp werd rond het begin van de jaartelling op een oeverwal opgeworpen (hier verrees in de 11de eeuw de St.-Martinikerk). Op enige afstand ten zuiden hiervan ontstond in de 8ste eeuw (volgens de legende in 715) een tweede langgerekte terp met als kern de huidige Hoogstraat en Heeremastraat. Vóór de 12de eeuw werd deze handelsterp uitgebreid met een tweede hoogte (derde terp) ter plaatse van het begin van de huidige Kerkstraat, destijds de verbindingsweg tussen de handelsterp en de kerkterp. In de 12de eeuw werd de Marnedijk aangelegd, die in het westen op de handelsterp aansloot door middel van de Dijkstraat en de Marktstraat en in het oosten op de Broeredijk (de plaats van de latere Sneekerpoort). Hierdoor verschoof de centrale

[p. 87]

Bolsward, Binnenstad vanuit het zuiden

as van de stad naar het noorden: de Marktstraat en de Jongemastraat (tot 1950 Polstraat genoemd). De gekanaliseerde waterlopen langs de Dijkstraat en het Zand (Groot- en Kleinzand) vloeiden aan de westzijde van de Marktstraat samen en vervolgden hun weg oostwaarts om bij de Wipstraat met een knik hun weg als Dijlakker (Grote en Kleine Dijlakker) te vervolgen. Aan de oostzijde bouwden de franciscanen vanaf 1281 een klooster. De Marktstraat ten noorden van de Nieuwmarkt ontstond vermoedelijk na een stadsbrand in 1475.

In de 15de eeuw maakte Bolsward een bloeiperiode door. De stad werd de belangrijkste van Westergo. In 1412 ging Bolsward deel uitmaken van de Hanze. In 1455 legde men de stadsrechten vast, waarbij de bekende franciscaner pater Jan Brugman was betrokken. De rond 1380 aangelegde omwalling van de stad werd in het begin van de 16de eeuw versterkt en voorzien van een dubbele omgrachting. In 1522 verrees op de kruising van de Broerestraat en de Kerkstraat de O.L.-Vrouwekapel, bekend als ‘Capelle op de post’ (gesloopt in 1868). Bij de Reformatie in 1580 werden de drie bestaande kloosters (van de minderbroeders, witheren en begijnen) opgeheven; uiteindelijk bleef alleen de Broerekerk bewaard.

Door de verzanding van de Marne ging deze waterweg voor Bolsward verloren. Havenplaats voor de stad werd Makkum. Via de Makkumer vaart werden veel veeteeltproducten uitgevoerd. Toen de Bolswarder handel zich in de 17de eeuw op Amsterdam ging richten, bracht dit voor Bolsward grote welvaart met zich mee. Er werden trekvaarten aangelegd naar Workum (1620) en Leeuwarden (1648). Na een periode van neergang nam de welvaart dankzij stijgende boterprijzen weer toe in de loop van de 18de eeuw. Tussen 1823 en 1827 werden de stadspoorten gesloopt en na 1874 verdwenen ook de stadswallen, behalve het Hoog Bolwerk. Aan de zuidwestzijde legde men langs de stadsgracht de Stoombootkade aan. In 1839 werd het vroeg-15de-eeuwse Jongemahuis afgebroken. De in 1840 gebouwde synagoge deed als zodanig dienst tot de opheffing van de Joodse gemeente in 1911. In 1843 verhardde men de weg naar Sneek en in 1855 de weg naar Workum. De stoomtram Sneek-Harlingen werd in 1882 in gebruik genomen en de lijn werd in 1886 doorgetrokken naar Joure (opgeheven in 1948). In 1907-'08 kwam er een tramstation aan de Snekerstraat (gesloopt rond 1990). In de binnenstad werden in 1896 enkele grachten gedempt, met als belangrijkste de Bargefenne en de Skilwyk.

[p. 88]

Bolsward, Binnenstad

1	(Herv.) Grote- of St.-Martinikerk (zie p. 88)
2	Broerekerk (p. 90)
3	Doopsgez. kerk (p. 90)
4	R.K. St.-Franciscuskerk (p. 90)
5	R.K. St.-Martinuskerk (p. 91)
6	Ons Gebouw (p. 91)
7	Geref. kerk (p. 91)
8	Sint-Anthonygasthuis (p. 91)
9	Armhuis (p. 91)
10	Weeshuis (p. 91)
11	Huize St. Martinus (p. 91)
12	Stadhuis (p. 92)
13	Kantongerecht (p. 93)
14	Bewaarschool (p. 93)
15	Naaischool (p. 93)
16	Openbare lagere school nr. 1 (p. 93)
17	Heeremahuis (p. 93)
18	hotel Wiebes (p. 95)
19	hotel Altena (p. 95)
20	café-restaurant De Groene Weide (p. 95)
21	sociëteitsgebouw De Doele (p. 95)
22	warenhuis Appelmarkt 10 (p. 95)
23	Spaarbank (p. 95)
24	drukkerij Nieuwmarkt 7 (p. 95)
25	Molendraai (p. 96)

Aan de Snekerstraat werd in 1882 de Koninklijke Nederlandsche Melkproductenfabriek (gesloopt rond 1990) gevestigd en aan de Harlingerstraat in 1893 de Hollandia zuivelfabriek (verbouwd tot Nestlé-fabriek). Voor de arbeiders van de laatstgenoemde fabriek bouwde men woningen aan de Eerste, Tweede en Derde Hollandiastraat (1906-'14). Het belang van de stad als centrum voor de zuivelindustrie werd benadrukt door de vestiging van de Rijks-zuivelschool (1904).

Aan de Snekerstraat werd in 1913 het Julianapark aangelegd. Tussen dit park en de stad werd het plan Zuid (vroeger Rooie Dorp genoemd) ontwikkeld, naar ontwerp van W. van Straten. De eerste straat kwam in 1917 gereed. Aan de noordoostzijde van de stad bouwde men in 1922 de Gasthuissingelbrug. Pas na de Tweede Wereldoorlog ontstond aan de overkant hiervan een nieuwe woonwijk, gevolgd door verdere stadsuitbreidingen aan de noord- en oostzijde van de stad. Veranderingen in het centrum bleven voornamelijk beperkt tot de sloop in 1969 van de oude Geref. kerk (1889), waardoor ruimte ontstond voor een plein: het huidige Raadhuisplein. Bolsward is een beschermd stadsgezicht.

De (Herv.) Grote of St.-Martinikerk (Groot Kerkhof 24) [1] is een forse driebeukige pseudobasilicale kerk met vijfzijdig gesloten koor, aangebouwde sacristie en een ingebouwde zware zadeldaktoren van vijf geledingen. Archeologisch onderzoek toonde aan, dat er ter plaatse al in de late 11de-eeuw een eenbeukige tufstenen kerk bestond met toren en rond gesloten koor. In het muurwerk in de kap boven de noorderzijbeuk van de huidige kerk is 14de-eeuws tufsteen zichtbaar. Dit wijst erop, dat de kerk - vanaf 1250 moederkerk van Westergo - in de 14de eeuw aan de oostzijde werd uitgebreid met twee traveeën en een koor. Uit die vroege 14de eeuw tijd stamt ook een - later in de zuiderzijbeuk geplaatst - vroeg-14de-eeuws reliëf in rode zandsteen met een voorstelling van Maria en St. Maarten te paard. Vanaf het eerste kwart van de 15de eeuw verrees aan de westzijde een forse toren. Volgens een opschrift in het koor begon men in 1446 met een grootscheepse kerkverbouwing. Deze starte met de bouw van het westelijke deel van het schip, waarvan de kap in 1450 (d) gereed kwam. Ook zijn toen de laat-gotische ingangsportalen aan de noord- en de zuidzijde van de kerk toegevoegd. De

[p. 89]

oostelijke twee schiptraveën en het forse gotische koor met steunberen kwamen vervolgens in 1461 (d) gereed. Met de toevoeging van de sacristie aan de noordzijde werd de verbouwing in 1466 afgesloten. De twee bovenste torengeledingen zullen niet eerder dan in het derde kwart van de 15de eeuw zijn gebouwd; de huidige zadeldakbeëindiging is op zijn vroegst 17de-eeuws. In de toren hangen een door Stephanus (1320) en een door Goebel Zael gegoten klok (1533). Bij een herstelwerkzaamheden in 1647 is hoogstwaarschijnlijk de tweelaags sacristie verlaagd en met de noorderzijbeuk onder één zadeldak gebracht. Bij de gedeeltelijke restauratie in 1908-'09 heeft men het noordelijke ingangsportaal gesloopt. Er volgden restauraties in 1955-'58, onder leiding van A. Baart jr., en in 1987-'88.

Het wit gepleisterde interieur maakt, mede door de breedte van de zijbeuken, een lichte en ruime indruk. De zijbeuken worden gedekt door stenen kruisribgewelven, met uitzondering van de langs de toren doorlopende delen, die vanwege de zetting van de toren houten tongewelven hebben gekregen. Het middenschip heeft zware ronde kolommen met lijstkapitelen.

Bolsward, (Herv.) Grote of St.-Martinikerk, plattegrond

Bolsward, (Herv.) Grote of St.-Martinikerk (1989)

Dit middenschip en het koor worden gedekt door stenen stergewelven tussen hoog opgaande gordelbogen.

Mede gezien de opmerkelijke granaatappelvormige afsluiting van de trekbalken in de kap van het koor zullen deze gewelven tien tot twintig jaar later zijn aangebracht. Door de hoge nissen met schilderingen van figuren ten halve lijve, wapens en spreukbanden met tracering en vooral ook door de tot op de grond doorlopende schalken van de gewelfribben, maakt het koor een rijzige indruk. In de noordbeuk bevinden zich enkele tamelijk goed bewaarde gewelfschilderingen met scènes uit het leven van Christus, aangebracht tussen 1466 en 1480.

De kerk heeft een bijzonder rijke inventaris. Het houtsnijwerk van de drie koorbanken uit circa 1490 wordt gerekend tot het belangrijkste bewaard

[p. 90]

Bolsward, (Herv.) Grote of St.-Martinikerk, koorbanken

gebleven middeleeuwse houtsnijwerk uit de Noordelijke Nederlanden. Kwalitatief gezien het meest waardevol is het houtsnijwerk van de grotere bank aan de noordzijde van het koor die in 1883 uit de Broerekerk is overgebracht. Afgebeeld zijn onder meer: Christus' Verzoeking in de woestijn, twee apostelfiguren, scènes uit het leven van Maria, scènes uit de geschiedenis van Judith en Holofernes en het stadswapen. De kleinere bank aan de noordzijde van het koor toont onder meer: St. Maarten, Salomo's Oordeel, Abraham's Offer en het Laatste Oordeel. De dubbele koorbank aan de zuidzijde van het koor is versierd met voorstellingen van de Mannaregen, St. Catharina, St. Barbara en in het midden St. Christoforus en St. Joris. Verder hebben de koorbanken op de lezenaars afbeeldingen van kerkvaders en evangelisten. De misericordes verbeelden spreekwoorden en hebben gotische traceringen in de achterschotten. De imponerende preekstoel, vervaardigd in 1660-'62 naar ontwerp van Gerben Wopckesz., is één van de rijkst versierde barokke preekstoelen van Nederland. Twee adelaren en een engel dragen de rijk versierde kuip. Op de panelen zijn de vier jaargetijden uitgebeeld. De in drie etages - elk met tafelement en zuilen - opgebouwde bekroning van het klankbord wordt afgesloten door een adelaar met keizerlijke kroon. Het timmerwerk

Bolsward, Broerekerk (1997)

van deze preekstoel is van Pieter Jurjensz., de panelen van beeldsnijder Johannes Kinnema en de kolommen van Pieter Pietersz. Posthuma.

Tot de inventaris behoren verder een gotisch doopvont in Namense hardsteen, afkomstig uit de kerk te Kuinre, een gotische kast en piscina in de sacristie en een overhuifde Vroedschapbank met driedelige bekroning en snijwerk van Jacob Sydses Bruinsma (1726). Het door Albertus Anthoni Hinsz gebouwde orgel (1778-'81; uitgebreid door firma L. van Dam & Zn. in 1860) heeft een door Jan Nooteboom ontworpen kast met het wapen van de schenker: Franciscus Elgersma. Het snijwerk is vervaardigd door Hermannus Berkebijl. In het koor liggen diverse grafzerken voor leden van de familie Monsma, waaronder een 16de-eeuwse zerk in vroege renaissancevormen (hergebruikt in 1766). Verder zijn er onder meer twee zerken van meester B.G. (Benedictus Gerbrandtsz.) voor Tyerck van Walta (1545) en Tydt Heerma (1547), een zerk voor Sits van Cammingha († 1574) en Godschalk van Heerema († 1611), gemaakt door Hans Lourens Schuyneman in 1620. Het neoclassicistische grafmonument voor de dichter Gysbert Japiks († 1666) is in 1823 vervaardigd door P.J. Gabriël. De in 1881 bij de kerk gebouwde pastorie (Groot Kerkof 1) is ontworpen door H.M. Poederbach.

De voorm. Broerekerk (Broereplein 10) [2] is een driebeukige pseudobasilicale gotische kerk met diep, driezijdig gesloten koor. De kerk was de kloosterkerk van het in 1270 gestichte minderbroeder- of franciscanenklooster, dat in 1503 afbrandde en na de herbouw opnieuw werd verwoest in 1580. De voor een bedelorde karakteristieke kloosterkerk ontstond vanaf 1281 in twee kort opeenvolgende bouwfasen, waarvan de laatste mogelijk tot 1313 doorliep. Het gebouw heeft een rijk uitgevoerde westgevel met klimmende boogfriezen en bezit inwendig bakstenen zuilen met lijstkapitelen. De kerk is hersteld in 1623 en 1779 en onderging in 1903-'07 een restauratie naar plannen van Ed. Cuypers, uitgevoerd door J. Wesseling. Bij een grote brand in 1980 werden de kap en de houten gewelven verwoest, waarna de kerk in 1986 zonder kap is hersteld. In de westelijke zijbeuk zijn grafzerken bijeengebracht, waaronder enkele met gotisch randschrift.

De Doopsgez. kerk (Skilwyk 29) [3] is een recht gesloten zaalkerk met dakruiter. De voorgevel van deze in 1784 gebouwde neoclassicistische kerk heeft een fronton met eikenbladfestoenen in Lodewijk XVI-vormen. De omlijste ingang met dorische halfzuilen stamt van een verbouwing in 1808. De kerk bevat een door H.H. Freytag gebouwd orgel (1810).

De R.K. St.-Franciscuskerk (Grote Dijlakker 8) [4] is een grote kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een slanke, terzijde staande toren met afgeschuinde hoeken, iets dikker bovenstuk met fialen en een achtkantige spits. De in sobere expressionistische vormen uitgevoerde kerk werd in 1932-'34 gebouwd naar plannen van Dom. P. Bellot en H.C. van der Leur, ter plaatse van een voorganger uit 1846. In het interieur is

Bolsward, R.K. St.-Franciscuskerk, interieur

[p. 91]

Bolsward, Geref. kerk

veel decoratief kleurrijk metselwerk toegepast. De ingang wordt geflankeerd door een Mariakapel en een doopkapel. Tot de inventaris van de kerk behoort het beeld van O.L. Vrouwe van Zevenwouden uit het tweede kwart van de 13de eeuw op een voetstuk uit circa 1770. Altaar en tabernakel, uitgevoerd in zware art déco-vormen, zijn in 1947 geplaatst. In het transept staan in nissen beelden van St. Jozef, St. Vincentius en St. Willibrordus. In 1933 is een pastorie (Grote Dijlakker 7) bij de kerk gebouwd naar ontwerp van H.C. van der Leur.

Overige kerken. De voorm. R.K. St.-Martinuskerk (Grote Dijlakker 41) [5] is een driebeukige kerk met driezijdig gesloten koor in Willem II-gotiek, gebouwd in 1848-'49 naar plannen van Th. Molkenboer. Naar plannen van H. Hardeman heeft men de kerk in 1908 vergroot. Na samenvoeging van de parochie met die van de St.-Franciscuskerk werd de kerk in 1934 versoberd en verbouwd tot jeugdcentrum. Ons gebouw (Broereplein 7) [6] is in 1893 gebouwd als evangelisatiegebouw, bestaande uit een kosterswoning met vergaderzaal. J. van Reenen maakte het ontwerp in opdracht van de Vereniging voor Evangelisatie. Het pand werd in 1922 verbouwd tot openbare leeszaal naar plannen van J. Wesseling en bleef tot 1982 als zodanig in gebruik. De Geref. kerk (Gasthuissingel 33) [7] is een kruiskerk met dakruiter, gebouwd in 1928-'29 in zakelijk expressionistische vormen naar plannen van J.H. van der Veen. De pastorie (Nanne Reynstraat 1) stamt uit dezelfde tijd.

Het voorm. Sint-Anthonygasthuis (Nieuwmarkt 38) [8], voor het eerst genoemd in 1452, werd na 1522 ook aangeduid als ‘Rijcke’ gasthuis. In de 17de eeuw kwam het in gebruik als proveniershuis. Het pand werd in 1778-'84 gesloopt en als gasthuis herbouwd in zijn huidige vorm naar plannen van Jan Nooteboom. De strakke langgerekte gevel in Lodewijk XVI-stijl heeft een middenrisaliet met zandstenen ingangsomlijsting. De haakse uitbouw aan de achterzijde wordt afgesloten door een fronton met houtsnijwerk van Hermannus Berkebijl. Hij maakte ook het snijwerk van de op de verdieping van deze uitbouw ingerichte voogdenkamer. Deze kamer bevat verder stucwerk van Adolph Schaack en een schoorsteenstuk en zes behangsels van Christoffel Frederik Franck. De gasthuisgangen hebben tegellambriseringen met bloemstukken (1779), gemaakt door de Bolswarder kleibakkerij. Het hoofdgebouw werd in 1918-'20 naar plannen van G.J. Veenstra gerestaureerd en in 1958 verbouwd tot appartementen. Aan de oostkant verrees in 1874 naar plannen van H. Bouma een haakse vleugel die doorliep tot in de achter het gasthuis liggende tuin, waar enkele zogeheten Tuinkamers ontstonden (Nieuwmarkt 28-36). Gezamenlijk vormden ze de ‘Eerste Afdeling’. In 1867 kwam aan de noordzijde van de tuin het Klein Gasthuis (Klein Gasthuis 1-23) tot stand, een aantal kamerwoningen voor minvermogenden naar plannen van L. Levoir. In 1921 voegde men enkele woningen toe. Bij een renovatie in 1983 werden de woningen grotendeels vernieuwd. Dit deel van het gasthuis vormde de ‘Tweede Afdeling’ samen met de acht woningen van het zogeheten Streekje (Nieuwmarkt 35-49), gelegen op een achterterrein tegenover het hoofdgebouw. Deze woningen uit 1907, naar ontwerp van J. Dijkstra, met neorenaissance- en jugendstilinvloeden zijn in 1977 gerenoveerd.

Het voorm. armhuis ‘Hendrik Nanneshof’ (Broerestraat 6) [9] werd in 1522 gesticht door Hendrik Nannes en Catrijn Epes in een pand aan de Kerkstraat. In de 18de eeuw volgde een uitbreiding aan de Broerestraat. De vleugel aan de Kerkstraat werd in 1861 geheel vervangen door een neoclassicistische nieuwbouw met sobere ingangsomlijsting naar plannen van D.G. de Jong. Bij een verbouwing door J.A. van der Kloes in 1873 verrees aan de oostkant een turfhuis in neorenaissance-vormen. De tussenliggende vleugel aan de Broerestraat werd 1925 naar plannen van J.P. Postma vervangen door de huidige. De betimmeringen in Lodewijk XV-stijl van de toen gesloopte voogdenkamer uit 1777 (gemaakt door Dirk Embderveld) heeft men herplaatst in de nieuwe vleugel. Het schoorsteenstuk is mogelijk van de hand van Christoffel Frederik Franck. Het complex is in 1987 gerenoveerd.

Het voorm. weeshuis ‘Hid Herohof’ (Kerkstraat 51) [10] werd in 1553 gesticht door Hid Hero Jelbethsdr. Van een verbouwing in 1562 resteert een maniëristische gevelsteen met een vrouwenfiguur die het vuur der zonden blust. Het weeshuis werd begin 17de eeuw uitgebreid en kreeg in 1660 een poortje waarvan het beeldhouwwerk bewaard is gebleven. Een in 1808 opgetrokken achtervleugel werd in 1875 en 1877 in delen vervangen naar plannen van H. Bouma. In 1865 verving men het oude hoofdgebouw door het huidige pand met souterrain, attiekverdieping en middenrisaliet met dakkapel, uitgevoerd in eclectische vormen naar ontwerp van L. Levoir. Binnen geven trapjes in de hal toegang tot de voogden- en voogdessenkamer. De hal heeft stucwerk van G. en J. Kool en bevat enkele gedenkborden en portretten. Het in 1951 en 1978 ingrijpend gewijzigde weeshuis biedt momenteel plaats aan Stadslogement Hid Hero Hiem.

Het voorm. Huize St. Martinus (Grote Dijlakker 4-6) [11]. Dit R.K. Liefdesgesticht werd gevestigd in het in 1850 daartoe aangekochte Elgersmahuis, een fors pand met 18de-eeuwse kern. In dit Elgersmahuis lieten Franciscus Elgersma en Pyttie Algra in 1741 een pronkkamer inrichten met een illusionistisch beschilderd plafond. Bij een verbouwing in 1776-'78, in opdracht van Nicolaus Elgersma en mogelijk naar plannen van Jan Nooteboom, kreeg het gebouw een deuromlijsting in Lodewijk XVI-stijl. Het interieur werd voorzien van een rijke stucdecoratie in Lodewijk XVI-vormen door Adolph Schaack, met snijwerk van Hermannus Berkebijl.

[p. 92]

Bolsward, Stadhuis

Ongeveer een halve eeuw nadat het Liefdesgesticht in het pand werd gevestigd, in 1901, verwierf het gesticht het om de hoek gelegen huis Nieuwmarkt 4-8. (Hier was tot 1979 het damespension Martinushuis gevestigd). Na het aankopen van de tussenliggende panden kwam in 1924-'25 een verbouwing en vergroting tot stand naar plannen van J.A. Adema, waarbij ook een neogotische kapel verrees. In 1984-'86 is het complex tot wooneenheden verbouwd.

Verdedigingswerken. Langs het Hoog Bolwerk bevinden zich restanten van de 16de-eeuwse omwalling. De omgrachting is in zijn hoofdvorm bewaard gebleven.

Het stadhuis (Jongemastraat 2) [12] verrees in 1614-'17 ter plaatse van een voorganger uit 1474 en wordt beschouwd als het hoogtepunt van het Friese maniërisme. De uitvoering lag in handen van stadstimmerman Abraham Jacobs en stadsmetselaar Marten Dominici, terwijl de burgemeester en kistenmaker Jacob Gysberts werd betaald voor het maken van een houten maquette. Mogelijk leverde ook steenhouwer Hendrick (Hansen) van Zwolle een aandeel in het ontwerp. Andere betrokken steenhouwers waren Jan Pyters, Hans Lourens Schuyneman en Hans en Hendrik Minneman.

Het souterrain - dat oorspronkelijk de waag en een corps de garde huisvestte - wordt afgesloten door een dorische lijst. De bel-etage heeft horizontale zandstenen banden en in baksteen uitgevoerde ionische zuilen. De afsluitende balustrade gaat in het midden over in een topgevel met band- en rolwerk met een superpositie van twee paar korintische zuilen. Het geheel wordt bekroond door een achtzijdige klokkentoren met opengewerkte houten carillon-koepel. Hierin hangen klokken van Hans Falck (1619) en Petrus Overney (1680) en een carillon uit 1955. Het zandstenen ingangsportaal met ionische zuilen in rijke maniëristische vormen wordt afgesloten door een composiete aedicula met daarin een beeld van de deugd Justitia (gerechtigheid), geflankeerd door Spes (geloof) en Fides (hoop) en op het afsluitende fronton Charitas (liefde). De beelden van Justitia en Charitas worden toegeschreven aan Hans Lourens Schuyneman. De Gevangenpoort aan de zijde van de Wipstraat heeft ionische pilasters en een aedicula met de deugd Fortitudo (standvastigheid), toegeschreven aan Jan Pyters. Deze poort geeft via een gang en een trap toegang tot het cachot op de stadhuiszolder. Het trapbordes naar de hoofdingang heeft Jan van Nijs in 1768 vernieuwd in Lodewijk XV-stijl. Achter de ingang bevindt zich de oorspronkelijk als vierschaar ingerichte centrale hal; hier hangt een schilderij van het Salomonsoordeel (1619). Ter extra ondersteuning van de klokkentoren bracht men in 1730 in de hal een natuurstenen zuil aan. De huidige burgemeesterskamer bevat een zuilenkast uit 1617. In de raadzaal bevindt zich een maniëristische schouw met zandstenen wangen en rijk gesneden boezem. Het eveneens rijk gesneden raadhuisportaal met ionische zuilen en korintische aedicula werd in 1615 gemaakt door Jacob Gysberts. De moerbalken van de zoldering rusten op zandstenen consoles met afbeeldingen van deugden, mogelijk vervaardigd door Jan Pyters.

De 1784 aan de zijde van de Wipstraat gebouwde boter- en kaasmarkt werd in 1885 vervangen door een waaggebouw annex bergplaats voor de brandspuiten. Bij de in 1894-'95 uitgevoerde algehele restauratie van het stadhuis, naar plannen van N. van Kleef en met advies van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst, heeft men de bakstenen buitenschil (grotendeels) vervangen en is veel beeldhouwwerk opgehakt (door A. Balhan en J.H. Schröder). In 1955 volgde een restauratie naar plannen van

[p. 93]

Bolsward, Heeremahuis

J.J.M. Vegter. De panden rechts van het stadhuis zijn in 1941-'43 afgebroken om plaats te maken voor een uitbreiding van het stadhuis naar plannen van A. Baart sr., waarbij een ingangspartij in Lodewijk XV/XVI-stijl is hergebruikt. Inwendig bevindt zich het zogeheten Apothekerspoortje (1660).

Het voorm. kantongerecht (Jongemastraat 26-28) [13] is een tweelaags pand met neogotische invloeden uit 1882-'83. Het is gebouwd naar een ontwerp van J.F. Metzelaar, rijksbouwmeester voor het Ministerie van Justitie. Het kantongerecht werd in 1933 opgeheven. Het pand is in 1935 omgebouwd tot Amsterdamse Bank.

Scholen. Op initiatief van het Sint-Anthonygasthuis kwam in 1856 de voorm. bewaarschool (Jongemastraat 6) [14] tot stand, een blokvormig eenlaagspand met rondboogvensters in sobere neoclassicistische stijl. De voorm. naaischool (Jongemastraat 8) [15] is een sober neoclassicistisch eenlaagspand uit 1876-'77, naar ontwerp van J. Bouwman. Het pand bood oorspronkelijk plaats aan een schoollokaal (links) en een woning van de directrice (rechts). Eveneens sober neoclassicistisch is de voorm. openbare lagere school nr. 1 (Kerkstraat 30) [16], een eenlaags pand uit 1890 naar plannen van K. Tromp en H.M. Poederbach. De voorm. Rijkszuivelschool (Snekerstraat 13) is een L-vormig tweelaags pand voorzien van een ingangspartij met toren in de binnenhoek. Deze school met chalet- en jugendstil-details uit 1904 is mogelijk ontworpen door het bureau van J. van Lokhorst, rijksbouwmeester voor schoolgebouwen. De directeurswoning (Snekerstraat 15) stamt eveneens uit 1904.

Het Heeremahuis (Heeremastraat 8) [17] is een fors dwars pand met zadeldak tussen trapgevels en een voorgevel met speklagen. Oorspronkelijk bestond het uit twee gescheiden bouwdelen die rond 1500 werden gebouwd. Het linker eenlaags deel is nu wit gepleisterd. Rond 1525 kwam, mogelijk in opdracht van Johan Tjerks van Herema en Sijts Goslinck van Jongema, het verbindende tussenstuk tot stand. Dit tussenstuk werd omstreeks 1550 vergroot tot een diepe vleugel. Bij een grootscheepse verbouwing rond 1610 kreeg de verdieping maniëristische consoles. Omstreeks 1830 werd het geheel ingrijpend verbouwd en voorzien van een schilddak. Bij de restauratie van 1974 zijn de trapgevels gereconstrueerd.

De Monsma-state (Franekerstraat 25) is een eenlaags huis met ionische pilastergevel en een opgaand middendeel in de vorm van een halsgevel met klauwstukken, afgesloten door een segmentvormig fronton. De state werd in 1709 gebouwd voor Sipke Jansz. Monsma in een destijds ouderwetse, want nog midden 17de-eeuwse classicistische stijl. De achterliggende schuur is 19de-eeuws.

Woonhuizen. In de Bolswarder binnenstad staan voornamelijk diepe huizen met gemene muren op smalle en lange percelen. Aan de buitenzijde is slechts een enkel bouwspoor uit de 16de eeuw of ouder zichtbaar, zoals het 16de-eeuwse

Bolsward, Monsma-state

boogfries op kraagsteentjes in de zijgevel van Kerkstraat 38. Toch gaat achter 17de-eeuwse en jongere woonhuisgevels vaak een oudere kern schuil. Zo heeft het eenlaagspand Grote Dijlakker 47 een kap uit de eerste helft van de 16de eeuw en in het voorhuis een balklaag met peerkraalsleutelstukken. Kerkstraat 3 dateert ook uit de eerste helft van de 16de eeuw, maar is begin 17de eeuw en ook later verbouwd. Ook Hoogstraat 31 en Kleine Dijlakker 4 (gevelsteen 1625) hebben waarschijnlijk een oudere kern. De oudste gevels zijn trapgevels zoals die van het smalle pand Appelmarkt 13 (1582, verbouwd in 1741). Ook Kerkstraat 32 heeft een trapgevel. Bij de herbouw in 1889 van de trapgevel van Grote Dijlakker 13 zijn 17de-eeuwse elementen hergebruikt. In de zijgevel van Appelmarkt 11 bevindt zich een vermeldenswaardige maniëristische gevelsteen uit circa 1630. Het straatbeeld van de binnenstad van Bolsward wordt in hoge mate bepaald door 18de-eeuwse gevels, zowel in de vorm van top- als van lijstgevels. De halsgevel Grote Dijlakker 15 (1729) is in Lodewijk XIV-stijl uitgevoerd. Bijzonder rijke verhoogde halsgevels met zandstenen klauw- en kuifstukken hebben Grootzand 15 (1731), in Lodewijk XIV-stijl, en Dijkstraat 23, in Lodewijk XV-stijl. Boele Cristoffelsz. de Kock en Sjoukje Jacobsdr. Algera lieten in 1715 de klokgevel van Marktstraat 6 optrekken, rijk versierd in Lodewijk XIV-vormen (gerestaureerd 1954). Vergelijkbaar is de klokgevel van

[p. 94]

Bolsward, Woonhuis Jongemastraat 9

Grootzand 8 en iets minder rijk van vorm zijn de gevels van: Bagijnestraat 3, Grootzand 5 en Appelmarkt 2 (1780). Halsgevels met een afsluitend fronton en overwegend een Lodewijk XVI-karakter zijn te vinden bij: Grote Dijlakker 27 en 29, Grote Dijlakker 30, Kleinzand 8, Snekerpoort 16 en Grote Dijlakker 12. Het verschil tussen Lodewijk XIV- en XV-stijl is goed te zien aan de rijke lijstgevels van Jongemastraat 9 in Lodewijk XIV-stijl (1740), met weelderig gebeeldhouwde cartouche en opzetstuk boven de omlijste deur, en Grote Dijlakker 38, met de voor de Friese Lodewijk XV-stijl kenmerkende rococo-lambrequins. Marktstraat 2 heeft een fraaie dakkapel in deze laatst genoemde stijl. Slechts in enkele gevallen zijn twee naast elkaar gelegen panden onder één lijstgevel gebracht; bij Appelmarkt 5 is dat - gezien de bescheiden pronkrisaliet - gebeurd in Lodewijk XV-stijl, Grote Dijlakker 31-32 heeft een fronton met eikenbladfestoenen in Lodewijk XVI-vormen. Het woonhuis Grote Dijlakker 19 is een diep pand dat een voor Bolsward

Bolsward, Woonhuis Grote Dijlakker 19

karakteristieke ontwikkeling heeft doorgemaakt. Het voorste deel van het oorspronkelijke huis is rond 1780 verhoogd en kreeg een dwarse kap met hoekschoorstenen. De nieuwe gevel kreeg daarbij een ingangsomlijsting met romano-pilasters. In de 19de eeuw is aan de achterzijde een lagere aanbouw toegevoegd. Vergelijkbaar zijn de huizen Broerestraat 13, Jongemastraat 7 en het gepleisterde pand Marktstraat 9, die alle drie dateren uit de periode 1770-'90. Eenvoudiger uitgevoerd zijn de lijstgevels met omlijste ingang van Appelmarkt 8 en 9, beide uit circa 1780. Evenals de gevel van bij Grote Dijlakker 20 hebben deze gevels omlijstingen met ionische pilasters. Andersoortige omlijstingen uit dezelfde tijd hebben Grote Dijlakker 18, Jongemastraat 11, Marktstraat 10 en 14. De vergelijkbare gevel Skilwyk 11 (circa 1790) heeft ‘Wedgewood-achtige’ decoraties boven de vensters van de begane grond. In de 19de eeuw kregen diverse panden met een oudere kern een nieuwe gevel, vaak met een winkelpui. Een voorbeeld is Kleine Dijlakker 17, waarvan het achterste deel rond 1540 werd opgetrokken en het voorhuis uit het tweede kwart van de 17de eeuw stamt. De rijke eclectische voorgevel en het winkelinterieur dateren uit 1873. Vergelijkbare gevels hebben: Dijkstraat 27 (circa 1850), Kleine Dijlakker 29 (circa 1870) en Kleine Dijlakker 27 (circa 1890). Slechts op enkele plekken kwamen destijds geheel nieuwe panden tot stand, zoals het neoclassicistische woonhuis Nieuwmarkt 2 (1863; verbouwd in 1885) en de door J. Bouman ontworpen, gepleisterde eclectische panden Jongemastraat 10-12 (1876). Simpeler van vorm zijn Turfkade 28 (1873) en Turfkade 21 (1874). Opvallend groot is het laat-neoclassicistische herenhuis Jongemastraat 30, gebouwd in 1883 naar plannen van H.M. Poederbach voor de veehandelaar en gemeentesecretaris R. Smit. Het rijkste voorbeeld van de neorenaissance-stijl is het huis Nieuwmarkt 29 (1899). Andere voorbeelden daarvan zijn: Jongemastraat 25 (1889), Grote Dijlakker 33 (circa 1890), Kleine Dijlakker 36 (circa 1905) - en met trapgevels - Jongemastraat 51-53 (circa 1900) en 't Laag 33 (circa 1910). Het geboortehuis van de dichter Gysbert Japiks kreeg in 1908

[p. 95]

een geheel nieuwe trapgevel in de stijl van de tijd waarin de dichter leefde: de 17de eeuw. Opvallend is ook de rijke gevel van Snekerpoort 24 uit circa 1900, met neorenaissance- en neogotische details. Vergelijkbare vormen heeft Kleine Dijlakker 20 (circa 1905). De eerste grotere panden die buiten de grachten tot stand kwamen, zijn vooral middenganghuizen met neoclassicistische of eclectische details, zoals de Hokwerda Stata (Harlingerstraat 1; circa 1850), Harlingerstraat 2 (circa 1870) en Harlingerstraat 7 (circa 1880). Aan de randen van de stad werden rijen eenlaags arbeiderswoningen gebouwd, zoals: Werkmansbloei 1-16 (circa 1875), Bagijnestraat 17 (circa 1880), Harlingerstraat 55-61 (1890) en Plantsoen 5-7 (1902). Ook de Hollandia zuivelfabriek liet arbeiderswoningen bouwen, zoals Tweede Hollandiastraat 1-44 (circa 1910). Iets rijker werd dit soort woningbouw voortgezet in de volkswoningbouw, zoals Pater Brugmansstraat 53-75 (1923) en de door Nic. Andriessen ontworpen woningen Van Munnickshuizstraat 1-19. Voorbeelden van rijkere herenhuizen in chalet-stijl zijn Broereplein 3 (1905), Turfkade 9 (circa 1910), Turfkade 13-13a (circa 1910) en Snekerstraat 29. Het laatste pand heeft ook jugendstil-elementen, net als het uit circa 1915 stammende pand Kleine Dijlakker

Bolsward, Woonhuis Snekerpoort 24

Bolsward, Sociëteitsgebouw De Doele

45 en de winkels Kleinzand 3 en Grote Dijlakker 26. Kleurrijk jugendstil materiaalgebruik hebben de gegoede burgermanswoningen: Snekerstraat 35 (circa 1905), 44-46 (circa 1905), 23-25 (circa 1908), 48-54 (1908), Kleine Dijlakker 26 (circa 1910) en Turfkade 5-7 (circa 1915). Expressionistische invloeden zijn onder meer te vinden bij de middenstandswoningen Hid Herostraat 4-6 (circa 1920) en Hid Heroplantsoen 1-11 (circa 1925); de laatste naar ontwerp van J. Vos. Het herenhuis Kleinzand 10 (circa 1930) is gebouwd in zakelijk-expressionistische vormen.

Horeca. Het voorm. hotel Wiebes (Marktplein 1) [18] is een fors drielaags pand uit het midden van de 18de eeuw. Het is rond 1880 met een verdieping verhoogd en huisvest sinds 1982 de openbare bibliotheek. Het rond 1895 gebouwde hotel Altena (Marktplein 2) [19], nu ‘De Posthoorn’, is een diep pand in neorenaissance-stijl. Café-restaurant De Groene Weide (Snekerstraat 8) [20] is een gedeeltelijk tweelaags, L-vormig pand uit 1934, met zakelijk-expressionistische vormen naar plannen van S. Veltman.

Het societëitsgebouw ‘De Doele’ (Nieuwmarkt 24) [21] is een gepleisterd en gedeeltelijk onderkelderd pand uit 1867, gebouwd in eclectische stijl naar plannen van G.H. van der Werf op de plaats van een dat jaar uitgebrande voorganger. Opvallend is de rij gekoppelde smalle rondboogvensters op de verdieping.

Het voorm. warenhuis Appelmarkt 10 [22] is een fors pand met jugendstilelementen, gebouwd in 1910 voor de manufacturenhandel van P. Lunter. De gevel bevat een gevelsteen met de tekst: ‘De Hoop, 1869’.

De voorm. spaarbank (Jongemastraat 13-13a) [23] is in 1913-'14 gebouwd in late neorenaissance-stijl naar plannen van P. Jantzen. Het pand heeft twee trapgevels, gekoppeld door een kort stuk bakgoot.

Pakhuizen. Mogelijk uit de 17de eeuw stamt het gerestaureerde pakhuis De Groene Weide (Hoogstraat 41), met twee verdiepingen voorzien van rondboogvensters met luiken. Het dubbele pakhuis Witherenstraat 2-4 verrees mogelijk rond 1800. Het rechter gedeelte heeft in de top een gevelsteen in de vorm van een aedicula met bijenkorf. Het eenvoudige pakhuis Hoogstraat 54 dateert uit circa 1900.

Nijverheid. Van de bloeiende zuivelindustrie zijn nauwelijks bedrijfsgebouwen bewaard gebleven. Van de scheepswerven resteren nog wel enkele panden, waaronder de gebouwen Franekerstraat 24-26 uit de eerste helft van de 19de eeuw en de houtschuur ('t Oordje 30) van de scheepswerf Van der Werff uit circa 1915. Karakteristieke wederopbouwvormen heeft de drukkerij Nieuwmarkt 7 uit circa 1955 [24].

Boerderijen. Het dwarse huis 't Laag 6, met ernaast een schuur, is een restant van een stadsboerderij van mogelijk 17de-eeuwse oorsprong (gerestaureerd in 1995). De forse stelpboerderij Landlust (Snekerstraat 28) stamt uit 1867, de kop-hals-rompboerderij Snekerstraat 83 uit 1873.

Poldermolens. De in 1802 voor de bemaling van de Weeshuispolder gebouwde molen De (Greate) Klaver (Marneweg 15) is een houten spinnenkopmolen, voorzien van een vijzel. Bij de restauratie in 1980 is de molen grotendeels vernieuwd. Uit 1824 dateert de molen Lonjé of ‘Tadema's molen’ (Marneweg 2), een met riet gedekte achtkantige grondzeiler op veldmuren, ook met een vijzel. De houten paaltjasker (F. Campuslaan 1) dateert uit 1976.

Bruggen. De St.-Jozefbrug

[p. 96]

Bolsward, Alg. begraafplaats, graf W.U. de Jong

(Heeghoutpad ong.) is een ijzeren ophaalbrug uit circa 1895. De Molendraai (bij Werkmansbloei 1) [25] is een ijzeren draaibrug uit 1891.

De watertoren (Marneweg ong.), gebouwd in 1929 voor de N.V. Intercommunale Waterleiding Gebied Leeuwarden, is een achtzijdige betonnen toren met twee betonnen reservoirs, uitgevoerd door de Bredase Betonmaatschappij v/h H. Vriens. De watertoren is in 1976 verbouwd.

Het Julianapark (bij Snekerstraat 36) is aangelegd in 1913 ter gelegenheid van de 100-jarige herdenking van de bevrijding van de Franse overheersing. Het park werd geschonken door het Old Burger Weeshuis en het Sint-Anthonygasthuis. De aanleg in gemengde tuinstijl is ontworpen door M. Meijer en uitgevoerd door de boomkwekersfirma W. Krijnsen & Co. uit Joure. Waarschijnlijk ontworpen door J. Dijkstra is het toegangshek met bakstenen hekpalen en opschriften met jugendstil-details. De tuinmanswoning (Snekerstraat 56) vertoont invloeden van de chaletstijl. De muziektent uit 1922, naar plannen van J.P. Postma, is bij de vergroting van het park in 1955 verbouwd tot voliere.

De Alg. begraafplaats (bij Franekerstraat 25) werd in 1829 gesticht. Interessant zijn onder meer een grafperk met vier omhekte zerken, waaronder die voor P. Mullier († 1866), een rijke gietijzeren cippus met daarop een anker voor W.U. de Jong († 1890), oud voorzitter van de Vereniging Schuttevaar, en een hardstenen cippus voor D.J. Terpstra († 1894). Bij de vergroting van de begraafplaats in westelijke richting werd in 1914 een nieuw baarhuis gebouwd. Op het afzonderlijk omgrachte Isr. gedeelte van de begraafplaats vonden tot 1911 begravingen plaats. Verder is er een R.K. gedeelte met interessante graftekens, bijvoorbeeld een grafteken in de vorm van een cippus met kruis voor F.K. Jorna († 1891) en een zuil met vaas voor H.J. Bruinsma († 1890).

De Herv. kerk van Hichtum (gemeente Wûnseradiel; Schwartzenbergweg 5), gelegen ten noorden van Bolsward, is een eenbeukige kerk met rond gesloten koor en een ongelede zadeldaktoren. Deze romano-gotische kerk kwam begin 13 de eeuw tot stand en heeft een iets jongere toren, die in de 16de- of 17de eeuw gedeeltelijk is beklampt. De steunberen aan de zuidzijde van de kerk dateren vermoedelijk van de restauratie in 1882. In de toren hangt een door Hans Falck gegoten klok (1617). Tot de kerkinventaris behoren een gebeeldhouwde zerk voor onder meer Jaco van Aysma († 1626), een epitaaf (1656) met de wapens voor Hessel van Huyghes († 1653) en Frouck van Wijckel († 1668) en een door Albertus van Gruisen gebouwd orgel (1795; gerestaureerd in 1847 en later).

Burchwerd (Burgwert) (gemeente Wûnseradiel). Dit terpdorp ten noorden van Bolsward is ontstaan in de middeleeuwen. De Herv. kerk (Kerkhof 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Johannes de Evangelist, is een vijfzijdig gesloten eenbeukige kerk voorzien van een ongelede toren met spits. De in opzet mogelijk 13de-eeuwse kerk werd in de 17de of 18de eeuw - waarschijnlijk in 1726 onder leiding van Claes Bockes Balck - ommetseld en aan de zuidzijde van grotere vensters voorzien. De steunberen aan die kant zijn 19de-eeuws. De romaanse toren kreeg in 1816 het huidige aanzien. In de toren hangt een door Johan van Bremen gegoten klok (1512). De kerk bevat de grafkelder van de familie Ockinga met daarop een door Vincent Lucas vervaardigde zerk (1550). Tot de kerkinventaris uit 1726 behoren het Tiengebodenbord, het doophek, een overhuifde herenbank en de mogelijk door Jaan Oenema vervaardigde preekstoel. Het orgel, voorzien van de wapens van de families Grons en Buwalda, is in 1735 door Johann Michaell Schwartzburg gebouwd (gewijzigd in 1822 en uitgebreid

Hartwerd bij Bolsward, Klokhuis

in 1948). De voorm. pastorie (Doniaweg 7) dateert uit 1879. De voorm. Chr. lagere school met onderwijzerswoning (Schoolstraat 9-11) dateert in opzet uit 1881. Voorbeelden van stelpboerderijen zijn Trekpad 44 (circa 1910), met tot dakkapel verhoogd middendeel, en ‘Donia State’ (Doniaweg 22; circa 1935). De voorm. R.K. Johanneskapel (Kapelstraat 2) is een eenvoudige recht gesloten kapel met gebroken zadeldak en dakruiter, gebouwd in 1950-'51 naar ontwerp van A. Witteveen in traditionalistische stijl.

Hartwerd (Hartwert) (gemeente Wunseradiel). Dit terpgehucht ten oosten van Bolsward is ontstaan in de middeleeuwen. Op het omgrachte kerkhof (bij Kloosterweg 2) staat een vierkant klokhuis met lage bakstenen voet en een tentdak met lantaarn en galmgaten. Dit vroeg-19de-eeuwse klokhuis verving de in 1807 afgebroken toren van de verder al in 1771 gesloopte middeleeuwse kerk. Het in 1985 gerestaureerde klokhuis bevat een 14de-eeuwse klok. Voorbeelden van stelpboerderijen zijn Kloosterweg 12 (1865), met onderkelderd woongedeelte, Ridderdijk 4 (circa 1890), Ridderdijk 15 (circa 1890), met melkkelder midden onder het woongedeelte, Kloosterweg 14 (1931) en de gedeeltelijk met riet gedekte boerderij ‘Monnikehuis’ (Oldeclooster 4; circa 1935) die expressionistische invloeden vertoont. Het kleine bakstenen

[p. 97]

gemaal (bij Middelzeedijk 14) dateert uit circa 1930. Aan de Hartwerdervaart staat de poldermolen ‘De Oegekloostermolen’ (Kloosterweg 5), een vóór 1830 gebouwde achtkantige houten spinnenkopmolen die de polder Hartwerd-West bemaalt. De molen is in 1986 gerestaureerd. Aan de Oude Kloostervaart staat een grote Amerikaanse windmotor (bij Oldeclooster 4) uit circa 1925. Deze windmotor van het merk Record bestaat uit een stalen vakwerktoren met platform, een windrad met achttien bladen en een windvaan.