Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Berlikum (Berltsum)
(gemeente Menaldumadeel)

Dorp met stedelijk karakter (vlekke), ontstaan als terpdorp enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling aan de monding van de Riedstroom op een kwelderwal. Oorspronkelijk waren er twee dorpskernen: Tutgum (het noordoostelijk deel) en het langgerekte Berlikum (het zuidwestelijk deel). De naam Tutgum is in de loop van de 19de eeuw in onbruik geraakt. Berlikum vertoonde lang de kenmerken van een handelsterp. Na circa 1850 nam de bebouwing sterk toe langs nieuw aangelegde wegen. Eind 19de eeuw waren er verschillende fabrieken en een veiling in Berlikum gevestigd. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de zuidoostzijde flink uitgebreid.

De Herv. kerk (Tsjerkestrjitte 2) is een achtkantige centraalbouw voorzien van een koepeldak met houten klokkenkoepel. De classicistische kerk werd in 1777-'79 gebouwd onder leiding van Willem Douwes, stadsbouwmeester van Harlingen, ter vervanging van een voorganger. De afwisselend rechte en gebogen gevels hebben een kroonlijst met trigliefen. De hoofdingang is een zandstenen poortje met dorische pilasters en gebogen fronton met het jaartal 1778. In de klokkenkoepel hangt een door Willem Wegewaert gegoten klok (1593). Inwendig wordt die koepel gedragen door slanke zuilen, die weer rusten op vier dorische zuilen op hoge postamenten. Tot de 18de-eeuwse inventaris behoren een preekstoel en doophek in Lodewijk XVI-stijl (1779), vervaardigd door Johann George Hempel, twee overhuifde herenbanken en een door zuilen gedragen orgelbalustrade. Onder de

[p. 82]

Berlikum, Herv. kerk, interieur

houten vloer ligt een door Vincent Lucas gebeeldhouwde zerk uit 1547. De kerk bevat een door Johan Mittenreither gebouwd orgel (1780).

Op het verhoogde kerkhof bevinden zich enkele 17de-eeuwse zerken en een 19de-eeuws ijzeren toegangshek met de tekst ‘Memento Mori’. De pastorie (Tsjerkestrjitte 4) is een neoclassicistisch middenganghuis uit 1863 met hoger opgetrokken middenrisaliet voorzien van een pilasteromlijsting en geblokte kroonlijst. De in 1908 gebouwde consistorie (Tsjerkstrjitte 1) is een opvallend pand met afgeschuinde, hoger opgetrokken hoekpartij, geaccentueerd door neorenaissance- en jugendstil-detaillering. Op het dak liggen rode Lucas IJsbrandpannen.

De Doopsgez. kerk (Vermaningsstrjitte 3) is een zaalkerk uit 1841 met ingebouwde woning. De voorgevel heeft een kroonlijst met fries en een ingang met pilasteromlijsting en rondbogig fronton. Het orgel (1916) werd gemaakt door L. van Dam & Zn. De huidige kerk verving de - later tot pakhuis verbouwde - schuilkerk achter het woonhuis Buorren 61.

Woonhuizen. Het rond 1870 gebouwde pand Krússtrjitte 16 is een voorbeeld van een éénkamerwoning met zadeldak tussen topgevels. Uit dezelfde tijd dateert het eclectische herenhuis Oud Tichelwurk (Hofsleane 76), met hoger opgetrokken middenrisaliet en een balkon op gekoppelde gietijzeren zuiltjes. Vergelijkbare middenganghuizen zijn Krússtrjitte 4 en Wiersterdyk 9. Het herenhuis Oer de Brêge (Tichelerdyk 4) uit circa 1870 heeft een decoratieve dakkapel en oeil-de-boeuf vensters. Ernaast staat een grote houten loods in chaletstijl. Een samengesteld dak met groot overstek en decoratief houtsnijwerk in chaletstijl heeft Hofsleane 1, een villa met kantoor uit 1893. Het diepe pand Buorren 61 bezit een rijk gedecoreerde voorgevel in neorenaissance-stijl uit circa 1900.

Berlikum, Woonhuis Hofsleane 1

Opvallend zijn het tweekleurige metselwerk en de gevelbeëindiging in jugendstil-vormen van het rond 1905 opgetrokken huis Buorren 94. Het woon- en winkelpand Buorren 74 heeft een deels onderkelderde, vroeg-19de-eeuwse kern. De winkelpui uit circa 1910 is uitgevoerd met bovenlichten en een borstwering van geglazuurde baksteen.

Pakhuizen. Aan de Oost-Indische Opvaart staat het voorm. graanpakhuis De Kamp 9 uit circa 1890, voorzien van getoogde vensteropeningen met luiken in de zijgevels. Rond 1910 gebouwd is het pakhuis Tichelersdyk 24 met het opschrift ‘A.L. Runia Aardappelhandel’ en siermetselwerk in gele baksteen.

De voetgangersbrug over de Oost-Indische Opvaart, in het verlengde van De Piip, is een draaibare houten brug uit circa 1910.

Poldermolen ‘De Kievit’ (Sânwei 21), gelegen ten zuiden van Berlikum, is een met riet gedekte achtkantige grondzeiler, voorzien van een vijzel. De in 1802 gebouwde molen bemaalde de Berlikumerpolder en is voor het laatst in 1995 gerestaureerd.

Wier. Terpdorp ten noordwesten van Berlikum. De Herv. kerk (Tsjerkepaed 24) is een kleine eenbeukige kerk met halfrond gesloten koor en een toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits. De kerk is waarschijnlijk midden 12de eeuw in baksteen opgetrokken. In de 18de of 19de eeuw heeft men de zuidgevel beklampt en van steunberen voorzien. In de in 1881 naar plannen van F. Brouwer gebouwde toren hangt een

[p. 83]

mogelijk 13de-eeuwse klok. Tot de inventaris behoren een grote grafzerk voor Jel Lewtha, Goslick Hiddama en Sjouck van Jelgerhuis (gedateerd 1562 en 1593) en verder een 19de-eeuwse overhuifde herenbank en preekstoel met dooptuin. De pastorie (Tsjerkepaed 26) is een neoclassicistisch middenganghuis uit circa 1850. De voorm. lagere school met aangebouwde onderwijzerswoning (Hegedyk 31-33) is een tweeklassige middengangschool uit 1874 in eclectische vormen. De onderwijzerswoning is een middenganghuis met vergelijkbare detaillering.