Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Beetsterzwaag (Beetstersweach)
(gemeente Opsterland)

Streekdorp, ontstaan op een zandrug vanuit het westelijker gelegen Oud-Beets.

Beetsterzwaag, Kantongerecht

Al in de 17de eeuw roemde men het dorp om zijn fraaie buitenhuizen waarvan er in 1684 ten minste vier waren. Vooral in de 19de eeuw groeide deze hoofdplaats van Opsterland uit tot een deftig dorp met ‘een kilometer adellijke huizen’ omringd door parken en bossen. Tot 1940 hielden de huiseigenaren en grootgrondbezitters eventuele grootschalige uitbreidingen tegen. Daarna werd Beetsterzwaag een forensendorp van Drachten, met woonwijken haaks op de oude bewoningsas.

De Herv. kerk (Hoofdstraat 15), nu SOW-kerk, is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een ongelede toren met achtkantige spits. De in 1803-'04 gebouwde kerk kreeg in de 20ste eeuw een dwars aangebouwde consistorie. In de toren hangt een door Cornelis Crans gegoten klok (1739). Tot de kerkinventaris behoren een midden-17de-eeuwse preekstoel, herenbanken voor de families Van Lijnden en Van Teijens, en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1856). Verder zijn er gebeeldhouwde grafzerken met de wapens van de familie Fockens (1614 en 1635). Op het kerkhof bevinden zich onder meer de omhekte zerk van O. van Teijens († 1866) en een omhekt veld met voornamelijk 19de-eeuwse zerken van de familie Harinxma thoe Slooten.

Van de voorm. Herv. kerk van Oud-Beets (bij Beetsterweg 22), gebouwd in 1889, resteren na de sloop in 1984 nog slechts de fundamenten. Op de voormalige kerkvloer zijn enkele gebeeldhouwde grafzerken schuin tegen elkaar opgesteld. Aan de ene zijde de zerk in Lodewijk XIV-vormen van Augustinus Lycklama à Nijeholt († 1744) en zijn vrouw Dijdo van Andringen († 1719) en aan de andere zijde twee zerken in Lodewijk XV-vormen van de familie Scheltinga (1765 en 1773). Op het kerkhof bevinden zich de grafkelder van de familie Van Lijnden (1878) en een omhekt veld met treurende engel en zeven laat-19de-eeuwse zerken van de familie Lycklama à Nijeholt. De nieuwe houten klokkenstoel en de klok dateren uit 1988.

Het voorm. raadhuis (Hoofdstraat 17), gebouwd in 1837-'39 als grietenijhuis en verhoogd in 1909, is uitgevoerd in neoclassicistische vormen. Tot 1923 bood het ook plaats aan het kantongerecht.

Het kantongerecht (Hoofdstraat 85) is een rijzig pand in ‘Um 1800’-stijl, gebouwd in 1923 naar plannen van de rijksbouwmeester S. Wijn. Aan de achterzijde is een lage conciërgewoning aangebouwd.

Harinxmastate (Van Harinxmaweg 1). Dit forse blokvormige, gepleisterde landhuis heeft een hoger opgaand middendeel met attiekverdieping. De mogelijk oudere kern van het huis werd in 1841 verbouwd in neoclassicistische stijl voor grietman M.P.D. baron Harinxma thoe Slooten. Naar ontwerp van H.R. Stoett verrees in 1877 aan de noordzijde een aanbouw met herenkamer. Bij een verbouwing van 1929, naar plannen van W.J. Gerretsen, werd het oorspronkelijke fronton vervangen door een attiekverdieping. Verder kortte men het balkon aan de voorzijde in en kreeg het huis quasi-18de-eeuwse vensters. Inwendig werden een voorhal en een grote hal gecreëerd.

Het park in landschapsstijl werd rond 1845 ontworpen door L.P. Roodbaard, met aan de noordzijde een voor zijn werk karakteristieke slingervijver. In de tuin bevinden zich een 18de-eeuwse zonnewijzer, een ijskelder en een houten hondenhok (circa 1900). Het uit 1877 daterende koetshuis annex koetsierswoning (Van Harinxmaweg 3-5) is waarschijnlijk ontworpen door H.R. Stoett.

Lyndenstein (Hoofdstraat 3) is een rijzig landhuis met balkon en hoger opgaand middendeel met fronton, gebouwd in 1821-'22 naar ontwerp van A. Bruinsma voor grietman F.G.A.B. baron van Lijnden. Zijn zoon Reinhard

[p. 80]

Beetsterzwaag, Harinxmastate

bepaalde testamentair dat het huis een naar zijn jong gestorven dochter Cornelia genoemd kinderziekenhuis moest worden. De ‘Corneliastichting’ kwam tot stand bij een verbouwing in 1914-'17 naar plannen van J.J., M.A. en J. van Nieukerken. Zij maakten ook de plannen voor de verbouw van het koetshuis (Hoofdstraat 5) tot een L-vormig pand in late neorenaissance-vormen. Na de sloop van het in de voortuin gelegen 17de-eeuwse huis ‘Nieuw Fockens’ in 1825 kon het uit 1822 daterende plan van L.P. Roodbaard voor een tuin en overtuin in landschapsstijl worden gerealiseerd. In de overtuin met langgerekte slingervijver staat sinds de reorganisatie door L.A. Springer in 1915 een 18de-eeuws Neptunusbeeld, vervaardigd door Ignatius van Logteren. Lycklamahûs (Hoofdstraat 80) is een statig landhuis, gebouwd in 1824 als eenlaags pand voor de weduwe

Beetsterzwaag, Lycklamahûs

C.J.A. van Humalda. In 1858 liet burgemeester J.A. Lycklama à Nijeholt de kap opvijzelen en er een verdieping tussen bouwen. Naar plannen van O.M. Meek kreeg het huis in 1902-'03 een balkon boven de ingang en een aanbouw. Het huis maakt sinds 1977 deel uit van het gemeentehuis. Bij de verbouwing van 1902-'03 is het koetshuis (Hoofdstraat 82) gepleisterd en zijn de deuren naar de achterzijde verplaatst. De tuin en overtuin zijn in etappes vergroot. De door G.J. Veenstra ontworpen tuinmanswoning (Hoofdstraat 78) uit 1926 bevat de wapensteen van het in 1825 gesloopte huis ‘Nieuw Fockens’.

Lauswolt (Van Harinxmaweg 6). Dit gepleisterde blokvormige landhuis, met afgeschuind middenrisaliet afgesloten door een dakkapel, werd in 1867 gebouwd naar plannen van S.A. van Lunteren voor jhr. A. Lycklama à Nijeholt. Ter plaatse stond een boerderij uit 1640, in eigendom van Jan Jansz. Lauswolt. In 1878 kwam het landhuis in bezit van R. baron Harinxma thoe Slooten. Zijn dochter Adriana Janke - getrouwd met J. Bieruma Oosting - werd in 1928 eigenares en liet het huis door W.J. Gerretsen verbouwen. Een jaar na haar overlijden in 1954 werd het verbouwd tot hotel. Het door S.A. van Lunteren ontworpen, zeer diepe, landschapspark is in 1928 gemoderniseerd naar plannen van S. Voorhoeve.

Woonhuizen. Het mogelijk oudste woonhuis van het dorp is het sobere, diepe huis Hoofdstraat 70, dat uit 1754 zou dateren. Karakteristiek zijn de grote deftige herenhuizen met een sober neoclassicistisch karakter. Een goed voorbeeld hiervan is het Andreaehûs (Hoofdstraat 84), gebouwd in 1835 in opdracht van notaris Arnold Andreae en Geeske Fockema. De notariskoepel in de tuin werd rond 1870 gebouwd voor hun zoon S.J. Fockema Andreae. Een ander goed voorbeeld is het herenhuis Hoofdstraat 62. Na de aankoop als eenlaags woonhuis in 1868 liet R. baron van Harinxma thoe Slooten het huis verhogen naar plannen van H.R. Stoett. Hij ontwierp in 1870 ook het naastgelegen koetshuis (Hoofdstraat 60). Het herenhuis Bordena (Hoofdstraat 31) werd in 1868 gebouwd voor dokter J. Lunsingh Tonckens. Dit huis met gepleisterde hoeklisenen en eclectische vensteromlijstingen werd in 1895 tot pastorie bestemd en in 1981 verbouwd. Het smalle gepleisterde Eysingahûs (Hoofdstraat 46) kreeg in 1870 in opdracht van T.M. Lycklama à Nijeholt zijn huidige aanzien met eclectische details naar plannen van K.J. Prakken. In 1877 verving men het oostelijke deel van het oorspronkelijk bredere huis door een eclectisch eenlaags huis met koetshuis. Van de eenlaags huizen heeft het oorspronkelijk dubbele, dwarse woonhuis Hoofdstraat 30 een mogelijk 18de-eeuwse oorsprong. De voorm. pastorie Hoofdstraat 8 zal begin 19de eeuw zijn gebouwd. Andere voorbeelden van eenlaags panden zijn Hoofdstraat 44 en de winkel Hoofdstraat 76, beide uit circa 1870. Jugendstil-details heeft het in kalkzandsteen opgetrokken huis Hoofdstraat 75 (circa 1905) en jugendstil-tegeltableaus gemaakt door de firma Van Hulst heeft Hoofdstraat 34 (1908), een bakkerij met winkel naar plannen van L. de Goed. Een mooi voorbeeld van een klein, met riet gedekt, landhuis in expressionistische stijl is De Zandhoeve (Hoofdstraat 89), gebouwd in 1929-'30 naar ontwerp van S.A. Veenstra voor burgemeester Jac. Bleeker. In 1961 is het huis verbouwd en uitgebreid.

Het voorm. commiezenhuis (Molenlaan 15), ook de ‘Kombuis’ genoemd, is een gepleisterd eenlaagspand met rieten dak en een voorbouw met afgeschuinde hoeken. In de 18de eeuw bood het onderdak van de opzichters van het gemaal.

[p. 81]

Beetsterzwaag, Diaconie armenhuis

Armenhuizen. Het voorm. diaconie armenhuis (Hoofdstraat 79) is een langgerekt diep pand uit het begin van de 19de eeuw. In 1854 werd het verbouwd en verhoogd in opdracht van mr. Joh. Luden Anthz. Uit deze tijd stamt de tweelaags voorbouw in neoclassicistische vormen. Het voorm. armenhuis Van Teijens Fundatie (Kerkpad Oost 18) is een breed neoclassicistisch tweelaags pand met verhoogd middendeel, gebouwd in 1858 voor Oene van Teijens en Etta Arnolda en verbouwd in 1930.

Boerderijen. De kleine kop-rompboerderij Bethlehem (Van Harinxmaweg 7) stamt uit het midden of de tweede helft van de 17de eeuw. Sterk gerestaureerd is de in de nokanker op ‘1748’ gedateerde, gepleisterde kop-hals-rompboerderij Poostweg 2. De rond 1800 gebouwde kop-rompboerderij Kerkepad Oost 41 heeft een 19de-eeuwse dwarse aanbouw. Door de melkkelder onder het voorhuis heeft de kop-halsrompboerderij Kerkepad West 8 (circa 1865) een rijzig aanzien. De stelpboerderij Beetsterweg 16 (circa 1870) vertoont neoclassicistische elementen. De kop-hals-rompboerderij Fockensstate (Beetsterweg 2) is ontstaan uit een in aanleg vroeg-17de-eeuwse state. Na diverse verbouwingen liet M. van Heloma in 1879 dit landhuis grotendeels slopen en vervangen door het huidige gepleisterde en dwars geplaatste voorhuis in neoclassicistische vormen, naar plannen van L. de Goed.

Horeca. Het logement Oud Boschlust (Hoofdstraat 2) is een gepleisterd pand met omlopend balkon en een ongepleisterd stalgebouw, beide gebouwd rond 1850. De veranda en uitgebouwde kamer zijn rond 1900 toegevoegd. In 1918 ontstond het naastgelegen restaurant Boschlust (Beetsterweg 1).

Olterterp. Dit dorp ten noordoosten van Beetsterzwaag is in de middeleeuwen ontstaan op een zandrug. De Herv. kerk (Achterwei 6), oorspronkelijk gewijd aan St. Hippolytus, is een recht gesloten eenbeukige kerk voorzien van een ongelede toren met ingesnoerde spits. De toren is in 1744 geplaatst tegen het laatmiddeleeuwse schip, waarvan het muurwerk toen mogelijk is verlaagd. In de toren hangt een waarschijnlijk in 1444 gegoten klok. Mevrouw B.W.T. Sandberg van Boelens liet de kerk in 1912-'13 op een romantische manier restaureren. Tot de inventaris behoort een preekstoel uit 1780, waarvan de kuip met evangelistenfiguren rust op een adelaar. Verder zijn er diverse 17de- en 18de-eeuwse zerken en 18de-eeuwse rouwborden voor de families Boelens, Hemminga en Lycklama à Nijeholt. Op het kerkhof staan twee marmeren kruisen op rood zandstenen postamenten voor baron van Harinxma thoe Slooten († 1881) en zijn vrouw († 1878). De familiebegraafplaats Boelens (Aldhof ong.) werd in 1830 aangelegd op de plaats van de oude kerk van Olterterp en bevat graven van B.A. Boelens († 1830) en A. Boelens († 1831). Uit circa 1860 stamt het tolhuisje (Van Harinxmaweg 14). Huize Olterterp (Van Harinxmaweg 17) is gebouwd in 1907 voor A.P. van Boelens en haar echtgenoot jhr. R. Sandberg op de plaats van het in 1906 afgebroken Slot Boelens uit 1793. Het ontwerp voor dit gepleisterde pand met groot schilddak, thans hoofdkantoor van ‘It Fryske Gea’, zou zijn

Olterterp bij Beetsterzwaag, Herv. kerk

geleverd door spoorwegingenieur jhr. H.H. Sandberg van Boelens en werd uitgevoerd met A. Velding als opzichter. Het koetshuis (1907) en mogelijk ook de dienstwoningen Van Harinxmaweg 15 en 19, zijn van zijn hand. De voortuin en overtuin zijn mogelijk rond 1830 ontworpen door L.P. Roodbaard. Eveneens uit 1907 is het voor A. Beckeringh Lankhorst gebouwde herenhuis De Horst (Van Harinxmaweg 9), naar een ontwerp met jugendstil-details van L. de Goed.