Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Beetgum (Bitgum)
(gemeente Menaldumadeel)

Terpdorp, ontstaan enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling op een kwelderwal van de Boorneboezem (Middelzee). Tot 1850 lag de bebouwing voornamelijk op en rond de terp, daarna werd er aan de zuidzijde gebouwd. Na de Tweede Wereldoorlog is Beetgum vooral aan de zuidoostzijde uitgebreid.

De Herv. kerk (Buorren 13), oorspronkelijk gewijd aan St. Martinus, is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een aangebouwde consistoriekamer tegen de toren van twee geledingen met ingesnoerde naaldspits. De toren, opgetrokken in gele en rode baksteen en rijk versierd met gekoppelde rondboognissen, dateert uit de 16de eeuw. In de toren hangt een 13de-eeuwse klok (1593). Het schip is in 1669 op initiatief van Isabella Schwartzenberg thoe Hohenlansberg in gotische stijl herbouwd. De zuidgevel heeft twee ingangspoortjes met classicistische zandstenen omlijsting en bevat een gedenksteen. De noordgevel is blind. Tot de 17de-eeuwse inventaris behoren de preekstoel (1673), het doophek, de vrouwenbanken met gesneden wangstukken en de tekstborden. Verder bevat de kerk een fraaie maniëristische zandstenen epitaaf voor Johan Onuphrius Schwartzenberg († 1584) en Maria von Grombach († 1564) - begonnen door Dirck Lieuwes en voltooid rond 1615 door Jelle Claesz. -, een herenbank (18de eeuw) en een door P. van Oeckelen gebouwd orgel (1861).

Op het verhoogde kerkhof bevinden zich de grafkelder van de familie Schwartzenberg en een bijzondere houten ‘grafsteen’ voor Klaasje Sytsma-Kuiken († 1968). De pastorie (Buorren 28) is een blokvormig neoclassicistisch pand uit circa 1850, voorzien van een deuromlijsting met composiete pilasters en een dakkapel met serlianamotief. Het voorm. verenigingsgebouw (bij Buorren 28) uit circa 1880 heeft een voorgevel met neorenaissance-elementen.

Het woonhuis Slachtersrige 6 is een eenvoudig pand uit 1726 met zadeldak tussen topgevels.

Beetgumermolen (Bitgummole). Dit dorp ten oosten van Beetgum is ontstaan uit het buurtschap ‘Bij de Molen’ of ‘Dijksterhuizen’, dat rond een molen bij de voormalige zeedijk tot ontwikkeling kwam en in de 18de en

[p. 79]

19de eeuw uitgroeide tot een streekdorp met de naam Beetgumermolen. De woonhuizen J.H. van Aismawei 18 en 58 en ‘Nieuw Aisma’ (J.H. van Aismawei 93) zijn karakteristieke middenganghuizen in eclectische stijl, gebouwd rond 1870 met een hoger opgetrokken middenpartij, versierd met pilasters of paneellisenen. De kop-hals-rompboerderij Dyksterhuzen 32 dateert in oorsprong uit circa 1870. Het lage voorhuis heeft een omlijste ingang met ionische pilasters. De omstreeks 1830 gebouwde herberg ‘Groot Terhorne’ (J.H. van Aismawei 52) - genoemd naar een in 1876 afgebroken state tussen Beetgum en Beetgumermolen - is een neoclassicistisch pand met decoratieve kroonlijst en bij de begane grond een geleding met toskaanse pilasters. In 1924 naar ontwerp van A. Nauta in expressionistische stijl gebouwd is de Geref. kerk (J.H. van Aismawei 11), een kruiskerk met aan de zuidoostzijde een toren met wimbergen en een tentdak. Kenmerkend is het gebruik van gekleurd glas voor decoratieve elementen. De kerk bevat een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1899). De pastorie (J.H. van Aismawei 9) dateert eveneens uit 1924.

Engelum (Ingelum). Terpdorp ten zuidoosten van Beetgum. De Herv. kerk (Tsjerkeleane 4) is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. De toren heeft mogelijk een middeleeuwse kern en is herbouwd in 1887. De in 1773 herbouwde kerk is in 1975 door brand verwoest en na restauratie in 1980 weer in gebruik genomen. De kerk bevat een 17de-eeuwse preekstoel en onder de huidige vloer een 17de-eeuwse grafzerk voor de familie Grovestins-Asscheberg. De pastorie (Tsjerkeleane 1) is een eclectisch middenganghuis met hoger opgetrokken middenrisaliet, gebouwd in 1879 naar plannen van H.S. Reisma.