Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Balk
(gemeente Gaasterlân-Sleat)

Dorp met stedelijk karakter (vlekke), vermoedelijk in de 13de of 14de eeuw ontstaan bij de kruising van De Luts en de weg tussen Harich en Wijckel. Van de

Balk, R.K. St.-Ludgeruskerk en pastorie

15de tot de 18de eeuw was Balk van belang als centrum voor de boterhandel. Vanaf de kruising bij de huidige Raadhuisbrug kwam aan weerszijden van De Luts in zuidwestelijke richting een bebouwingslint met enigszins stedelijk karakter tot ontwikkeling. Na 1850 breidde het dorp zich uit in zuidwestelijke richting en langs de weg naar Harich en Wijckel. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen woonwijken tot stand aan de zuid- en de noordzijde. Balk is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Van Swinderenstraat 6) is een vierzijdig gesloten zaalkerk uit 1728, voorzien van een deels opengewerkte geveltoren met ingesnoerde spits. Volgens een gebrandschilderd raam uit 1729 heeft meester-timmerman Roelof Saegman de kerk gebouwd. Tot de inventaris behoren een preekstoel (mogelijk 17de-eeuwse delen) en deels uit 1912 daterende herenbanken met wapenschilden uit de tweede helft van de 17de en eerste helft van de 18de eeuw. Het orgel is door de gebroeders Lohman gebouwd (1843; gerestaureerd in 1974-'75).

De Doopsgez. kerk (Raadhuisstraat 27) is een driezijdig gesloten zaalkerk met rondboogvensters, gebouwd in 1862.

De R.K. St.-Ludgeruskerk (Raadhuisstraat 44) is een driebeukige basilikale kerk voorzien van een toren van vier geledingen met traptoren en ingesnoerde spits. De neogotische kerk verrees in 1882-'83 naar plannen van A. Tepe, ter vervanging van een voorganger uit 1845. Tot de inventaris behoren een door F. Mengelberg ontworpen zandstenen hoofdaltaar (1899), afkomstig uit de St.-Michaëlskerk te Zwolle, een door J. Blom vervaardigde communiebank (1900) en een Adema-orgel (1906). Rond 1940 zijn op de triomfboog schilderingen aangebracht door J. Ydema. De pastorie (Raadhuisstraat 42) dateert uit 1903.

De voorm. Geref. kerk (Gaaikemastraat 3) is een zaalkerk, die de huidige vorm kreeg bij een verbouwing in 1919-'20.

Het raadhuis (Dubbelstraat 2) is een diep pand met forse dakruiter, trapgevels en een ingangsbordes met twee schildhoudende leeuwen. Het gebouw dateert

Balk, Raadhuis

blijkens de sierankers uit 1615; de voorgevel is in 1836 vernieuwd. In de dakruiter uit 1793 hangt een door Gerard Koster gegoten klok (1615). Het raadhuis is in 1912 gerestaureerd, de dakruiter in 1974.

Het voorm. postkantoor (Dubbelstraat 1) is een hoekpand met afgeronde hoek, gebouwd in 1877-'78 naar een ontwerp met neoclassicistische invloeden van J.I. Douma. Het in 1989 gerestaureerde gebouw maakt sinds 1994 deel uit van het gemeentehuis.

De voorm. R.K. lagere school (Raadhuisstraat 45-46) dateert uit 1929. Het pand met uitgebouwde ingangspartij en expressionistische details is nu een dubbel woonhuis.

Woonhuizen. Uit de 17de eeuw dateren het diepe eenlaagspand Raadhuisstraat 68, voorzien van een schoudergevel met vlechtingen, en het diepe huis Van Swinderenstraat 8, met een tuitgevel, sierankers en de jaartalankers ‘1633’. Huizen met 18de-eeuwse trapgevels met toppilasters zijn Meerweg 4 en het eenlaagspand Meerweg 9 met de jaartalankers ‘1706’. Balk heeft een aantal rijk gedecoreerde 18de-eeuwse klokgevels, zoals die van Van Swinderenstraat 29 uit 1767. Het diepe huis Van Swinderenstraat 7 heeft een klokgevel uit 1789, waarvan het beeldhouwwerk in Lodewijk XV-stijl het familiewapen en botermerk van de boterhandelaar Poppe toont. Het

[p. 77]

interieur bevat onderdelen in sobere Lodewijk XVI-stijl. Een rijke klokgevel heeft ook het diepe huis Raadhuisstraat 11, dat in 1793 met behoud van oudere delen is gebouwd voor boterhandelaar Hans Ygrams. De interieurdelen uit de bouwtijd vertonen een combinatie van Lodewijk XV- en XVI-vormen. De twee laatstgenoemde huizen zijn in 1974-'75 onder leiding van Th.G. Verlaan gerestaureerd. De van oorsprong 18de-eeuwse klokgevel van het diepe huis Raadhuisstraat 6, voorzien van gebeeldhouwde decoraties met putti, is in 1875 vernieuwd. Enkele voorbeelden van laat-18de-eeuwse diepe eenlaags huizen met kroonlijst en dakkapel zijn: Meerweg 5-7, Raadhuisstraat 9, Raadhuisstraat 10 en Van Swinderenstraat 32. Achter sommige 19de-eeuwse lijstgevels gaat een oudere kern schuil; zo heeft Meerweg 2 een vroeg-17de- of mogelijk 16de-eeuwse kern. De laat-19de-eeuwse topgevel van Meerweg 3 verbergt een 18de-eeuwse kern.

De vroeg-19de-eeuwse lijstgevel van Van Swinderenstraat 19 heeft een dakkapel en een omlijste ingang met gesneden bovenlicht. Gaaikemastraat 1 is een eenvoudig diep eenlaagspand, waarvan de aanzetkrullen van de topgevel zijn voorzien van de datering ‘1850’. Rond 1890 gebouwd is de trapgevel in neorenaissance-stijl van het eenlaags huis Lytse Side 2. Voorbeelden van eclectische eenlaagspanden uit de jaren zeventig van de 19de eeuw met kroonlijst en dakkapel zijn: Van Swinderenstraat 11 en 12, Raadhuisstraat 2, Wyckelerdyk 6 en Rom Hiem (Wyckelerdyk 10); de laatste met een tot dakkapel hoger opgetrokken middenrisaliet. Het in 1901 in neorenaissance-stijl gebouwde forse herenhuis Dubbelstraat 1 maakt thans deel uit van het gemeentehuis. Achter het huis staat een achtzijdige theekoepel uit 1846 met overstekende, ingezwenkte kap. De arbeiderswoningen Gaaikemastraat 52-60 en 53-61 zijn in 1901 gebouwd voor de woningbouwvereniging ‘Eigen Haard is Goud Waard’. Uit 1910 dateren de identieke diepe eenlaagshuizen Raadhuisstraat 52-53, voorzien van een halfronde topgevelbeëindiging. Meerweg 8 is een eenlaags huis uit

Balk, Herenhuis Dubbelstraat 1

1912 met jugendstil-vormen en hoger topgevelgedeelte met driezijdig gesloten erker met balkon. Het woon- en winkelpand Raadhuisstraat 24 kreeg in 1925 een expressionistische gevel met etalages en middenportiek. Expressionistische vormen heeft ook het woonhuis Raadhuisstraat 17 uit circa 1935.

Horeca. Het als hotel-café-restaurant gebouwde pand Dubbelstraat 5-9, thans alleen café, dateert uit circa 1890. Het hotel-café Van Swinderenstraat 69 heeft een pui uit circa 1900, waar in de boogtrommels met jugendstiltegeltableaus de voormalige functies en naam zijn aangegeven: ‘Garage-Stalhouderij-Hotel-Teernstra’.

Bedrijfsgebouwen. De voorm. coöperatieve veevoederfabriek ‘De Volharding’ (Lytse Side 14) is een laat-19de-eeuws, vijflaags fabriekspand. De eclectische eenlaags directeurswoning (Lytse Side 13), met dakkapel en middenrisaliet, dateert uit circa 1870. De eenlaags directeurswoning (Gaaikemastraat 48) van de zuivelfabriek heeft een mansardedak en dateert uit 1897. Voor de in 1921 opgerichte particuliere busonderneming M. de Boer & Zn. werd in 1931 naar ontwerp van K. Douma op een U-vormige plattegrond een garage met twee flankerende woningen (Wilhelminastraat 42-46) gebouwd.

Het trafohuisje (Lytse Side 3) dateert uit circa 1925 en is uitgevoerd in expressionistische stijl.

Bruggen. Over De Luts zijn rond 1925 twee ijzeren ophaalbruggen aangelegd. De smalle voetgangersbrug (bij Raadhuisstraat 32) is in 1994 vernieuwd. De verkeersbrug (bij Van Swinderenstraat 69) is geheel in vakwerk uitgevoerd en kan worden opgehaald door een van tandingen voorziene kwadrant met een draailier aan te drijven.

Ruigahuizen (Rûgahuzen). Dit gehucht ten zuidwesten van Balk bestaat hoofdzakelijk uit verspreide bebouwing. Op de Alg. begraafplaats (Tsjerkhofleane 2) staat een wit geschilderde enkele houten klokkenstoel met helmdak, gebouwd in 1956 nadat een voorganger in 1920 wegens bouwvalligheid was afgebroken. Erin hangt een door Cyprianus Crans gegoten klok (1746). Het voorm. jachthuis ‘Mottekamp’ (Coenderssingel 4) dateert uit circa 1880 en is een gepleisterd, deels onderkelderd eenlaagspand met een hoger opgetrokken, driezijdig middenrisaliet. Aan de J. Jurjenssingel staat een aantal vroeg 20ste-eeuwse arbeidershuisjes. De stelpboerderij Lutswal 11 dateert uit circa 1910. Op het erf van de boerderij Rûchusterwei 16 staat een grote Amerikaanse windmotor uit circa 1920, bestaande uit een gesloten onderbouw, een stalen mast, een windrad met achttien bladen en een windvaan.