Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Aldtsjerk (Oudkerk)
(gemeente Tytsjerksteradiel)

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen op een zandrug nabij de plaats waar de weg van Leeuwarden naar Dokkum de Murk kruist. In de 17de eeuw werden bij het dorp drie states gebouwd. De Aysmastate bleef - in verbouwde staat - bewaard. De Camminghastate en de Sminiastate zijn respectievelijk eind 18de eeuw en in 1916 gesloopt.

De Herv. kerk (Van Sminiawei 29), oorspronkelijk gewijd aan St. Paulus, is een gedeeltelijk gepleisterde eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en zadeldaktoren van twee geledingen. De in het midden van de 12de eeuw opgetrokken bakstenen kerk heeft een tufstenen bekleding en had mogelijk een gereduceerd westwerk. Bij een vergroting en verhoging in de tweede helft van de 16de eeuw kreeg de kerk zijn huidige kapconstructie. De vensters van het schip zijn in de 18de eeuw vernieuwd, de huidige gepleisterde koorsluiting dateert uit de 19de eeuw. De bakstenen toren, voorzien van met tufsteen beklede spaarvelden, stamt uit het begin van de 13de eeuw. De oostelijke topgevel heeft romano-gotische vormen met klimmende rondboognissen en spaarvelden met siermetselwerk. Bij het herstel van de toren in 1721 ontstond de huidige zadeldakbeëindiging met zandstenen voluten. Toen, of bij herstelwerkzaamheden in 1849, is de westelijke top vernieuwd. De toren werd in 1976-'77 gerestaureerd. In de toren hangen twee klokken; de ene gegoten door Gregorius van Hall (1611), de andere door Petrus Overney (1671).

Tot de gaaf bewaarde kerkinventaris behoren een rijk gesneden maniëristische preekstoel (1630; gerestaureerd in 1900), een doopbekken (circa 1630), een Tien Gebodenbord (1637), vier 17de-eeuwse herenbanken, waarvan één met de wapens van Aylva en Eysinga, een weelderig gesneden overhuifde herenbank met opzetstuk en hoekvazen (circa 1700), twee beschilderde rouwborden (1734 en 1782) en een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1883). Verder bevat de kerk 16de- en 17de-eeuwse grafzerken en de grafkelder van de familie Van Sminia.

Op het verhoogde kerkhof bevinden zich een grafkelder met fraai bewerkte grafsteen voor A.J. van Sminia († 1857) en C. Coehoorn-Van Scheltinga († 1875) en een omhekt grafperk met diverse 19de- en 20ste-eeuwse zerken van leden van de familie Van Sminia. De pastorie (Van Sminiawei 27) is een fors pand met verhoogd middenrisaliet, gebouwd rond 1880 in eclectische vormen.

De voorm. openbare lagere

[p. 70]

Aldtsjerk, Landhuis De Klinze

school (Van Siminawei 70) is gebouwd in 1904 als een drieklassige gangschool.

De Klinze (Van Sminiawei 32-34). Dit landhuis werd rond 1685 gesticht als ‘Aysma State’ door Hessel van Aysma. Rond 1700 kwam het in bezit van Hobbe Baerdt van Sminia. Het huis werd in de 18de eeuw verbouwd en kreeg in 1877 een rijk eclectische aanzien met verhoogd middenrisaliet en kuiven boven de vensters. De twee toen aangebrachte aanbouwen heeft men bij een verbouwing in 1897 verwijderd. Bij een verbouwing in 1966 is de verhoogde middenpartij vervangen door het huidige, pseudo-18de-eeuwse fronton. De eetzaal bevat een 18de-eeuwse schouw uit Leeuwarden en eclectische interieurdecoraties uit 1877. Het park werd in 1836 veranderd door L.P. Roodbaard; er ontstonden langgerekte waterpartijen en hoogteverschillen.

Woonhuizen. Voorbeelden van sobere eenlaags middenganghuizen in het dorp zijn Van Sminiawei 89-91 (circa 1850) en Van Sminiawei 84-86 (circa 1870). De rentenierswoning Van Sminiawei 85 werd nog in 1911 in vergelijkbare vorm herbouwd. In 1890 liet G. Buma, de toenmalige eigenaar van de Sminiastate, de boswachterwoning Bosk-Ein (Van Sminiawei 28) optrekken in chaletstijl, naar plannen van H.H. Kramer. In neorenaissance-stijl uitgevoerd is het woonhuis Van Sminiawei 50 uit 1909.

Boerderijen. De boerderij It Amelân (Van Sminiawei 87) met dwars geplaatst voorhuis stamt uit 1864. Meer eclectisch van vorm is de vergelijkbare boerderij Van Sminiawei 113 uit 1875.

De poldermolen ‘Oudkerkermolen’ (Rhaladijk 19) is een met riet gedekte achtkantige grondzeiler op veldmuren, voorzien van een vijzel. De in 1864 gebouwde molen, die tot 1970 de Oudkerkerpolder bemaalde, is in 1975 gerestaureerd.

De ophaalbrug over de Murk (bij Van Sminiawei 126) is een ranke, in vakwerk uitgevoerde, geklonken ijzeren brug uit circa 1920.

Het verenigingsgebouw van de ijsclub Oudkerk (bij Marwei 25) is een bakstenen gebouwtje op palen in het Oudkerkstermeer. Het is in 1925 opgetrokken door H.H. van der Meulen.