Monumenten in Nederland. Fryslân

Friesland

Aldeboarn (Oldeboorn)
(gemeente Boarnsterhim)

Dorp met stedelijk karakter (vlekke), waarschijnlijk ontstaan in de 11de-12de eeuw nabij de Boorne en voor het eerst vermeld in 1230 (Bornego). Rond 1200 werd het dorp van belang als handelsplaats. Oorspronkelijk lag de dorpskern op de langgerekte terp. In de loop van de tijd werd de bebouwing meer op het water gericht. Rond 1720 was dit proces aan de bochtige noordoever van de Boorne voltooid tot een aaneengesloten, enigszins stedelijk straatbeeld. De zuidoever van de Borne raakte bebouwd in de 18de en vroege 19de eeuw. Tot het eind van de 19de eeuw behield Aldeboarn een handelsfunctie. Vanaf circa 1925 is het dorp aan de noordzijde gegroeid. Aldeboarn is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Tsjerkebuorren 2-4) is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een ongelede toren met ionische pilasters en een drie verdiepingen hoge, deels open, houten lantaarn met omlopen. De toren werd in 1736-'37 opgetrokken. In de toren hangt een door Geert van Wou gegoten klok (1526). De huidige kerk kwam in 1753 tot stand ter vervanging van een middeleeuwse voorganger. Boven de ingang bevindt zich een gebeeldhouwde stichtingscartouche in Lodewijk XIV-stijl, vervaardigd door Johannes Hardenberg.

Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf met geschilderde hemellichamen en engelfiguurtjes. Tot de inventaris behoren een overhuifde herenbank (1655) van de familie Lycklama, een door Dirk Embderveld gesneden

Aldeboarn, Herv. kerk

preekstoel (1753) en een door L. van Dam gebouwd orgel (1779; gerestaureerd in 1966-'67). Verder bevat de kerk een klein epitaaf van tegels (1612) voor ds. Pibo Ovitius van Abbema en een door Jacob Sydzes Bruinsma vervaardigd grafmonument (circa 1765) voor Regnerus († 1754) en Livius Theodorus Andringa († 1765).

De voorm. pastorie (Lycklema S. Leantsje 1) is een gepleisterd eenlaagspand pand met eclectische elementen en een hoger opgetrokken middenrisaliet, gebouwd in 1894 ter vervanging van de toen grotendeels afgebroken Andringa State, waarvan de westvleugel bewaard is gebleven.

De voorm. Geref. kerk (Weaze 25) is een zaalkerk met tuitgevel, omlijste ingang en hoog zadeldak. De kerk werd in 1738 gebouwd als Doopsgez. kerk en in 1887 als Geref. kerk in gebruik genomen; thans heeft het gebouw een nietreligieuze bestemming.

De kerk van de Doopsgez. gemeente (Andringastrjitte 7-9) is een zaalkerk met omlijste ingang uit 1855. De voorm. waag (Achterom 7), een sober blokvormig hoekpand met aan de waterzijde een rondboogingang, dateert uit 1736 en herbergt het plaatselijk museum.

De voorm. lagere school (Tsjerke-

[p. 69]

buorren 6) is in 1889 gebouwd als een middengangschool met rondboogvensters.

Woonhuizen. Het diepe eenlaagspand Weaze 30, met kelder en opkamer en een gedecoreerde klokgevel, werd in 1760-'62 gebouwd voor veenbaas Klaas Teunis de Jong en zijn vrouw Marijke Klazes. Het beeldhouwwerk aan de geveltop is van elders afkomstig. Het in 1961 grondig gerestaureerde huis bevat inwendig onder meer een bedstedewand en enkele door de Harlinger Dirk J. Danser geschilderde tegeltableaus. De tableaus geven onder meer de vier seizoenen weer, waarbij de lente door een voorstelling van een veenontginning wordt verbeeld. Het dwarse eenlaagshuis Westein 12-13, met zadeldak tussen topgevels, is voorzien van de jaartalankers ‘1767’. Het diepe eenlaagspand Weaze 16 heeft een topgevel en aanzetkrullen met de datering ‘1784’. Uit 1805 dateert de topgevel met vlechtingen en aanzetkrullen van het diepe eenlaagspand Andringastrjitte 17. Het diepe huis Weaze 19 heeft een midden-19de-eeuwse lijstgevel voor een mogelijk oudere kern. De als burgemeesterswoning gebouwde villa Nieuw-Bornia (Wjitteringswei 10), met souterrain en haaks topgevelgedeelte met erker, dateert uit 1867. Het in 1873 voor notaris Themmen de Lang gebouwde huis Westein 14, een gepleisterd blokvormig eenlaagspand met hoger opgetrokken middeldeel en neoclassicistische elementen, diende na 1914 als burgemeesterwoning. Rond 1880 gebouwde huizen met eclectische elementen zijn: Westein 1, een gepleisterd huis met forse dakkapel, het gepleisterde dwarse eenlaagspand Andringastrjitte 4 en het hoekpand Weaze 1 met omlijste ingang en achteraanbouw; het laatste huis heeft mogelijk een oudere kern. De voorm. bejaardenwoningen Tsjerkebuorren 35-39 dateren uit circa 1890. Rond 1910 in kalkzandsteen uitgevoerd zijn de eenlaags huizen Tsjerkebuorren 45 en Wjitteringswei 25-27, het laatste met verhoogde geveldelen. Uit circa 1915 dateren de eenlaagspanden Wjitteringswei 21 en 23, beide met omlopend schilddak en hoger opgetrokken gevelgedeelte. De woonhuizen Andringastrjitte 5 en Weaze 51 dateren uit circa 1930.

Aldeboarn, Boerderij Wjitteringswei 61

Boerderijen. Uit de eerste helft van de 19de eeuw dateert de kop-rompboerderij Súdkant 6 met onderkelderd voorhuis en vrijstaand bakhuis. De grote stelpboerderij Watzamastate (Easterboarn 9) is in de tweede helft van de 19de eeuw gebouwd en heeft een grotendeels onderkelderd voorhuis. Andere voorbeelden van stelpboerderijen zijn Wjitteringswei 61 (1919), met verhoogd middenrisaliet en portiek, en Beetsterdyk 3 (1938).

De voorm. coöperatieve zuivelfabriek (Tsjerkebuorren 61) is in 1900 gebouwd en bestaat onder meer uit een eenlaagspand met overstekend zadeldak.

De twee draaibruggen over de Boorne (bij Brittenburg 1 en bij Achterom 7) zijn smeedijzeren voetgangersbruggen uit circa 1900-'10.

Warniahuizen. Dorp ten noordoosten van Aldeboarn. De in 1896-'97 gebouwde poldermolen aan de Geawei is een houten spinnenkopmolen. De molen, die de voormalige polder Krieke bemaalde, heeft geen wieken meer. De boerderij ‘Zee Hoeve’ (Warniahuizen 4) is een moderne kop-rompboerderij uit 1938 met naastgelegen bijschuur.