Wamel
(gemeente West Maas & Waal)
Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een smalle oeverwal van de Waal en voor het eerst vermeld in 893. Het dorp heeft een langgerekte structuur met concentraties aan bewoning langs de Dorpsstraat en Lakenstraat. De Dorpsstraat ligt op de middeleeuwse dijk, tot circa 1860 de Waalbandijk.
De Herv. kerk (Dorpsstraat 73), oorspronkelijk gewijd aan St. Victor, bestaat uit een driezijdig gesloten koor met traptoren, kleine zijkoren en een transept met dakruiter. Koor en transept zijn de restanten van een in 1572 grotendeels verwoeste vroeg-15de-eeuwse kruiskerk met westtoren. Tijdens een ingrijpende restauratie in 1953-'57, onder leiding van N.J. Kruizinga en later H. Korswagen, is het gebouw ontpleisterd. De consistorie, de lage zijkoren en de dakruiter werden toegevoegd en in het interieur werden de kruisribgewelven gereconstrueerd. Tot de inventaris behoren een preekstoel (1687; trap uit 1889), een marmeren doopvont met bronzen deksel (1857) en een door H. Knipscheer gebouwd orgel (1870). Op het ommuurde kerkhof bevinden zich graven vanaf circa 1850.
De R.K. kerk St. Victor en Gezellen (bij St.-Victorstraat 1) is een driebeukige kruisbasiliek met halfronde apsis en doopkapel, gebouwd in 1952-'54 naar ontwerp van J.J.M. van Halteren in traditionalistische vormen. De kerk vervangt een in 1944 verwoeste kerk uit 1878-'79. Op het kerkhof bevindt zich het grafmonument voor dijkgraaf A. Schouten (†1876), met een beeld van een knielend meisje.
Woonhuizen. De laat-19de-eeuwse blokvormige villa Lakenburg (Lakenstraat 39) ligt op een omgracht terrein. Het gepleisterde eclectische pand is voorzien van een dakruiter. De in een deel van het souterrain opgenomen kelder met graatgewelven en middenpijler is het restant van het 17de-eeuwse Huis Lakenburg. De deels gepleisterde villa Rouwenburch (Dorpsstraat 50) dateert uit circa 1910 en is uitgevoerd in jugendstil-vormen. Aan de rechterzijde bevindt zich een modern, eenlaags aanbouw.
Boerderijen. Het pand Dorpsstraat 61 is een tweelaags voorhuis met zadeldak tussen topgevels van een voorm. hallenhuisboerderij met dwarsgeplaatst voorhuis uit circa 1800.
Andere voorbeelden van boerderijen met dwarsgeplaatste voorhuizen zijn Dorpsstraat 84 (eerste helft 19de eeuw), Dorpsstraat 58 en Dorpsstraat 90 (beide tweede helft 19de eeuw). In de laatstgenoemde boerderij was tot 1899 tevens het raadhuis gevestigd.
Auteursrechtelijk beschermd