Monumenten in Nederland. Gelderland

Wageningen

Stad, strategisch gelegen aan de weg Arnhem-Utrecht op de overgang van de Wageningse Berg naar de Gelderse Vallei. Ten oosten van de latere stad ontstond in de 9de eeuw een nederzetting, bekend als ‘Vada’ of ‘Wageningen-op-de-Berg’ (omgeving Westbergweg), van waaruit men in de 12de eeuw langs de Rijndijk een nieuwe nederzetting stichtte, die in 1240 werd versterkt en in 1263 stadsrechten kreeg. ‘Wageningen-op-de-Berg’ werd in 1480 verwoest en daarna verlaten. Eind 15de eeuw kreeg ‘Nieuw Wageningen’ een ommuring, met poorten aan de uiteinden van de centrale Hoogstraat (de Rijndijk). De ongeveer parallel aan de Hoogstraat lopende Achterstraat (nu Herenstraat) ontwikkelde zich ook tot een belangrijke straat. Aan de zuidkant van de stad verrees in 1520-'26 een omgracht kasteel. In 1595 volgde langs de Rijn de aanleg van

[p. 322]

de Grebbedijk en werd de stad voorzien van wallen en zes bastions. De stad had in 1625 en 1662 te lijden van stadsbranden.

In 1725 werd het kasteel grotendeels gesloopt; op het kasteelterrein ontstond in 1882 het Bowlespark. De beide poorten verdwenen in 1828, waarna op de voormalige vestingwerken naar plannen van K.G. Zocher het Noorderplantsoen (1854-'55) en het Emmapark (1858) werden aangelegd. Op een deel van het Emmapark verrees in 1874 nieuwbouw. Na een dijkdoorbraak in 1855 werd de Grebbedijk rechtgetrokken en naar het zuiden verlengd. Belangrijk voor Wageningen was de oprichting van de Rijkslandbouwschool in 1876, de huidige Landbouwuniversiteit.

Gaandeweg breidde Wageningen zich naar het noordoosten uit, waar bij de Nassauweg rond 1910 een kleine villawijk ontstond en aan de Julianastraat rond 1915 een tuindorpachtige uitbreiding. Oorlogshandelingen in mei 1940 richtten vooral aan de oostzijde van de stad grote verwoestingen aan. Daarbij gingen onder meer de synagoge en de Doopsgez. kerk verloren. Naar plannen van A. Kraaijenhagen en J.T.P. Bijhouwer werd een wederopbouwplan gemaakt, dat onder meer leidde tot een ei-vormig plein rondom de kerk, waar nog tijdens de oorlog nieuwe bebouwing ontstond. In 1944 leed Wageningen opnieuw aanzienlijke oorlogsschade. Op 5 mei 1945 aanvaardde de Canadese generaal Charles Foulkes in Wageningen de capitulatie van de Duitse strijdkrachten in Nederland. Na de oorlog kwamen vooral aan de noordkant nieuwe woonwijken tot stand. Aan de noordrand van de noordkant verrezen de gebouwen van de Dienst Landbouwkundig Onderzoek.

De Herv. kerk (Markt 1) [1], oorspronkelijk gewijd aan St. Johannes de Doper, is een driebeukige kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Van de 12de-eeuwse tufstenen toren resteren slechts de onderste drie meter. Het oorspronkelijk 13de-eeuwse schip werd in de 15de eeuw uitgebreid met een noordbeuk. Dwarsschip en koor verrezen in de tweede helft van de 15de eeuw. Begin 16de eeuw voegde men een sacristie toe en een noordportaal met trapgevelvormige bekroning voorzien van pinakels. De smalle zuidbeuk kwam tot stand bij een verbouwing in 1862-'63 naar plannen van L.H. Eberson. De in 1940 opgelopen zware oorlogsschade werd in 1942-'43 hersteld onder leiding van A.J. van der Steur. In 1944 werd de herstelde romaanse toren echter opgeblazen, waarbij tevens een deel van het schip werd vernield. In 1953-'54 voerde men naar plannen van G.H. Kleinhout en A.J. van der Steur een tweede restauratie uit, waarbij de toren in romaans aandoende vormen, maar met een skelet van gewapend beton, werd herbouwd. Inwendig kreeg het schip een hoger houten tongewelf; in de rest van de kerk werden weer kruisribgewelven aangebracht. De kerkinventaris ging in 1940 verloren. In 1987 werd een ‘Nationaal Bevrijdingsraam’ aangebracht naar ontwerp van O. van Nispen tot Pannerden. In de toren hangt een door Jan Tolhuis gegoten klok (1542), afkomstig uit de Utrechtse Buurkerk.

Overige kerken. De R.K. St.-Johannes de Doperkerk (Bergstraat 15) [2] is een centraalbouw met Byzantijnse vormen en een terzijde staande toren, gebouwd in 1924-'25 naar plannen van H.J. van der Heijden en in 1949-'50 in gewijzigde vormen herbouwd naar ontwerp van J. van Dongen. De kerk bevat kruiswegstaties (1927) van B. Janssen. De Immanuelkerk (Markt 25) [3] verrees in 1934 als kapel naar plannen van H. Koop en H.J. van der Heijden. De (Geref.) Bevrijdingskerk (Van Schelvenweg 2) [4] is een zaalkerk in zakelijk-expressionistische vormen, gebouwd in 1935 naar plannen van B.T. Boeyinga.

Verdedigingswerken. Van de laat-16de-eeuwse ommuring resteren aanzienlijke delen bij de Molenstraat en de Boterstraat. De relatief lage bakstenen muur heeft een weergang met doorlopende borstwering. Aan de achterzijde van de Niemeijerstraat staat op de ommuring een achtkantige tuinkoepel (midden 18de eeuw) die oorspronkelijk toegankelijk was via een poortje (Niemeyerstraat 21a). Ook is een deel van het bastion voor de Nudepoort (tegenover Nudestraat 1) bewaard gebleven. In dit in 1969 gerestaureerde bastion is een stadswapen uit 1710 aangebracht. Aan de noordzijde zijn twee bastions (Plantsoen) te zien met de stadsgracht aan de landzijde.

Het stadhuis (Markt 22) [5] is een gepleisterd eenlaagspand met souterrain en hoger opgaande ingangspartij. Naar plannen van Isaac van den Heuvel werd in 1698 een ouder pand verbouwd en voorzien van een nieuwe classicistische ingangspartij met geblokte toscaanse pilasters, met daarboven een door leeuwen vastgehouden stadswapen en als bekroning een door Ignatius van Logteren vervaardigd Justitiabeeld (1724). Met behoud van deze ingangspartij werd het raadhuis in 1864 vernieuwd en uitgebreid. Het huidige bordes en de bordestrappen stammen uit 1890. In 1922 kwam een uitbreiding aan de achterzijde tot stand, in 1977 gevolgd door een nieuwe kantoorvleugel.

De voorm. Latijnse school (Molenstraat 8) [6] is een langgerekt gebouw uit circa 1745, dat rond 1850 werd gewijzigd en gepleisterd. De gevelsteen (1724) is afkomstig uit een ouder gebouw. Na de opheffing van de school in 1881 volgde een verbouwing tot woningen.

Het voorm. waaggebouw (Niemeijerstraat 1) [7] is een - op een woonhuis gelijkend - fors neoclassicistisch pand uit 1847.

Het voorm. Alg. ziekenhuis (Molenstraat 7) [8] is een eenlaags pand met verhoogde middenrisaliet en gepleisterde vensteromlijstingen, gebouwd in 1865-'66 naar ontwerp van stadsarchitect A. van der Steur. Het gebouw, opgericht ter gelegenheid van de 50-jarige herdenking van de slag bij Waterloo, was als ziekenhuis in gebruik tot 1909.

De voorm. marechausseekazerne (Wilhelminaweg 9-9a) [9] is een gebouw uit circa 1895 met neogotische- en neorenaissance-details.

Het voorm. postkantoor (bij Markt 22) [10] is een rijzig gebouw met rijk gedetailleerde ingang en topgevels. Het verrees in 1897-'98 naar ontwerp van C.H. Peters in een op de neogotiek geënte stijl. Sinds 1971 maakt het deel uit van het stadhuis.

Het kantongerecht (Bowlespark 1) [11], een wit gesausd modernistisch pand met een rank ingangsportaal, is in 1963-'64 gebouwd naar plannen van J.J.M. Vegter.

[p. 323]

Wageningen, Laboratorium voor Plantenfysiologie (1989)

Scholen. De voorm. Rijks Hogere Burger School (Wilhelminaweg 1) [12] verrees in 1896. Het forse gebouw is naar ontwerp van rijksbouwmeester J. van Lokhorst rijk uitgevoerd in de voor hem kenmerkende combinatie van neogotische en neorenaissance-details. Hij ontwierp ook de dependance voor tekenen en gymnastiek (Wilhelminaweg 5) en de conciërgewoning (Wilhelminaweg 3). Neogotische details hebben de scholen Duivendaal 10 (circa 1905) [13] en de voorm. R.K. meisjesschool (Burgtstraat 1-5) [14] uit 1904 (uitgebreid in 1922). De voorm. R.K. bewaarschool (Herenstraat 9) [15] uit 1926 heeft expressionistische details. De voorm. school Wilhelminaweg 2 [16], mogelijk gebouwd in 1920, heeft aan het werk van De Bazel verwante vormen.

Landbouwuniversiteit. In 1869 werd het Dijkstoelhuis aan de Hoogstraat (verwoest in 1940) verbouwd tot een gemeentelijke Hogere Burger School waaraan een landbouwcursus was verbonden. Dit leidde in 1873 tot de stichting van een landbouwschool, die in 1876 werd omgevormd tot Rijkslandbouwschool. Ze werd gevestigd in het Bassecour [17] aan de Herenstraat, een blok woningen uit 1739-'40, gebouwd in opdracht van Lubbert Adolf baron van Torck. Naar plannen van J.F. Metzelaar werden in 1877 twee vleugels toegevoegd, waardoor een U-vormig gebouw ontstond. In 1990 werd dit hoofdgebouw ingrijpend gewijzigd en verrees nieuwbouw ongeveer ter plaatse van de vleugels (Bassecour 1-86; Ch. van de Hove). De eerste onderwijs- en laboratoriumgebouwen aan het Duivendaal kwamen in 1880-'82 tot stand (Duivendaal 2-8). Aan de stadszijde bouwde men in 1881-'82 een fors internaatsgebouw (Duivendaal 1) [18], waarvan de ingangspartij wordt bekroond door een torentje met wijzerplaten. J. van Lokhorst maakte het ontwerp in de voor hem kenmerkende combinatie van neogotische en neorenaissance-details. Het internaat werd opgeheven bij de reorganisatie van de Rijkslandbouwschool in 1896. Dat jaar kreeg de Rijks Hogere Burger School een eigen gebouw. Ook voor de toen afgesplitste Rijkstuinbouwschool (Gen. Foulkesweg 37) [19] ontwierp Lokhorst een eigen gebouw. Na de opheffing van de Rijkstuinbouwschool in 1906 werd hier in 1927 - na een ingrijpende verbouwing - de vakgroep Plantentaxonomie gevestigd. Naar ontwerp van L.A. Springer legde men in 1896 ten oosten van het gebouw het arboretum De Dreijen [20] aan. Deze tuin met ‘boshoek’ was opgezet als proeftuin, maar werd in 1927 een systeemtuin (met planten gerangschikt volgens het stelsel van Linnaeus). Iets oostelijker kwam in 1953 nog het arboretum Belmonte (Gen. Foulkesweg ong.) tot stand naar plannen van J.T.P. Bijhouwer. Het werd aangelegd op het voor J.T. baron de Constant de Rebecque in 1843 aangelegde landgoed Belmonte, waarvan het landhuis in 1944 was verwoest. Als één van de eerste aan de Rijkstuinbouwschool verbonden instituten ontwierp Van Lokhorst in 1900 het Rijksproefstation voor Zaadcontrole (Binnenhaven 1) [21], een fors gebouw met sobere neogotische details, dat in 1951 in

Wageningen, Laboratorium voor Landmeetkunde (1995)

dezelfde trant werd uitgebreid.

Een nieuwe reorganisatie in 1904 leidde uiteindelijk tot twee zelfstandige scholen: de Rijkslandbouwschool en de ‘Rijks Hoogere Land-, Tuin- en Boschbouwschool’. De eerste werd al in 1912 opgeheven, terwijl de tweede in 1918 werd verheven tot Landbouwhogeschool. Dit had een nieuwe bouwgolf tot gevolg. Op het terrein van het in 1916 verworven landgoed Hinkeloord verrezen in 1920-'22 twee nieuwe, langgerekte laboratoriumgebouwen in een uitbundige expressionistische stijl, naar ontwerpen van C.J. Blaauw. Het Laboratorium voor Microbiologie (Hesselink van Suchtelenweg 4) [22] heeft een met hout beklede bovenzijde, grote dakvlakken en een uitgebouwde ingangspartij. Het Laboratorium voor Plantenfysiologie (Gen. Foulkesweg 70-72) [23], ook wel ‘het schip van Blaauw’ genoemd, heeft hoog opgaande dakvlakken en rijke expressionistische details, waaronder de op een scheepsboeg gelijkende uitbouw aan de westelijke kopgevel. Het gebouw bestond oorspronkelijk uit drie delen: een collegezaal, een onderzoeksgedeelte en een hoogleraarswoning. Het beeldhouwwerk aan beide gebouwen is van J. Polet. In soberder vormen ontwierp Blaauw verder het Laboratorium voor Tuinbouwplantenteelt (Haagsteeg 4; 1921) [24] en het Instituut voor Plantenveredeling (Lawickse Allee 166; 1923-'34). Expressionistische details heeft ook het Gebouw voor Landbouwscheikunde (Diedenweg 18) [25].

[p. 324]

Het jubileumjaar 1926 leidde in 1928 tot een prijsvraag voor een Aula (Gen. Foulkesweg 1a) [26]. Het winnende ontwerp van H.T. Zwiers kon pas in 1933-'35 - in gewijzigde vorm - worden gerealiseerd. Dit gebouw in zakelijk-traditionalistische vorm lijkt sterk op een zaalkerk met terzijde staande toren zonder spits. Na de Tweede Wereldoorlog maakte de Landbouwhogeschool een sterke groei door. Eén van de eerste nieuwe gebouwen was het fraai gelegen Laboratorium voor Landmeetkunde (Hesselink van Suchtelenweg 6; 1952-'53) [27], naar plannen van F.E. Röntgen. Dit gepleisterde functionalistische gebouw heeft een uitkijktoren en een trillingsvrije practicumzaal. Het door W. van Tijen ontworpen Gebouw voor Landbouwhuishoudkunde (Ritzema Bosweg 32; 1956-'61) [28] is een goed voorbeeld van zijn meer tradionalistische ‘shakehands’-architectuur. Een goed voorbeeld van het structuralisme is het Jan Kopshuis (Gen. Foulkesweg 19) [29], met daarin de centrale bibliotheek. Het is in 1982 gebouwd naar plannen van J. Schrieke op de plaats van de oude Alg. begraafplaats. Met de verheffing tot Landbouwuniversiteit (1986) kwamen nieuwe gebouwen tot stand met een frisse en gedurfde architectuur, zoals het door Baneke & Van der Hoeven ontworpen Laboratorium voor Erfelijkheidsleer (Dreijenlaan 1; 1986 en 1992) en de door bureau Mecanoo ontworpen Bibliotheek (Arboretumlaan; 1986 en 1990). Tenslotte werd in 1990 het nieuwe Bestuurscentrum (Costerweg 50) geopend, gebouwd naar ontwerp van L.J. Heijdenrijk. Op het voorplein staat het beeld van ‘De Zaaier’ (circa 1920), van A. Falise.

Het voorm. kasteel (Bowlespark 1a) [30] werd in 1520-'26 gebouwd in opdracht van Karel van Gelre. In 1614 kwam het in handen van de familie Torck, die het in 1711-'20 grotendeels liet slopen. Bewaard bleven een kelder met kruisgewelven en enkele muurdelen, deels gebruikt voor de bouw van een nieuw herenhuis. Aan de zuidoostzijde ontstond toen een ‘Engelse tuin’ met broderies. Het herenhuis kwam in 1829 in handen van J.M. Rosenik, waarna het werd verkleind. Het huidige gepleisterde uiterlijk kreeg het in 1869 in opdracht van mw. A.M.W. Glasbergen. Bij het huis bouwde men toen een schuur annex oranjerie. In 1882 werd het hele terrein verkocht aan J.S. Bowles, die het huis op zijn beurt in 1904 verkocht aan R.W.H. Suringar als de Villa Vada. Momenteel biedt het pand plaats aan het museum ‘De Casteelse Poort’.

Hinkeloord (Gen. Foulkesweg 64) [31]. Dit forse gepleisterde neoclassicistische landhuis, met middenrisaliet en een attieklijst op consoles, werd in 1855-'56 gebouwd voor de planter D. Vreede. Inwendig bevat het rijke stucplafonds. Het in een landschappelijke parkaanleg gesitueerde huis biedt sinds 1916 plaats aan de afdeling bosbouw van de Landbouwuniversiteit. Achter het huis werd toen een pinetum aangelegd.

Woonhuizen. Van de oudere huizen van Wageningen resteert relatief weinig. Huize St. Cunera (Markt 23) bestaat uit twee, mogelijk 16de-eeuwse, diepe huizen met daartussen een steegje. Jacob van Lawick liet hiervoor rond 1710 een gezamenlijke voorgevel met middenrisaliet optrekken. Rond 1740 werd een mezzanino toegevoegd en vergrootte men het achterhuis. Het huis is verder in 1934 ingrijpend gewijzigd. Een mogelijk oude kern hebben ook de diepe huizen Herenstraat 49-51 en Salverdaplein 16. Een klokgevel uit circa 1750 bezit het huis Hoogstraat 32. In 1739-'40 liet Lubbert Adolf baron Torck de Rosendaelse huizen (Herenstraat 6-14) bouwen, vijf sobere tweelaags huizen met souterrain en mezzanino naar plannen van C. Coninck. De mogelijk laat-18de-eeuwse huizen Herenstraat 1-3 en Herenstraat 7 kregen rond 1850 een gepleisterde gevel.

Nudenoord (Lawickse Allee 71) is een gepleisterd neoclassicistisch herenhuis uit circa 1820 met omlijste ingang en driezijdig uitgebouwde erkers op toscaanse zuiltjes met postamenten. Het gepleisterde herenhuis Over-Engh (Churchillweg 1), met middenrisaliet, hoeklisenen en eclectische details, werd in 1852 gebouwd voor H.G.J. Meier. Het monumentale blok neoclassicistische herenhuizen Herenstraat 19-25 kwam rond 1860 tot stand; het gepleisterde middelste huis wordt bekroond door een fronton. Uit dezelfde tijd stamt Waagstraat 2. Naar plannen van L.P. Zocher ontstond in 1872-'74 het uitbreidingsplan ‘Nieuw Wageningen’. De statige neoclassicistische herenhuizen Nudestraat 1-15 (1872) en Niemeyerstraat 5-7 (1874) - met eclectische details - zijn hiervan goede voorbeelden. Bella Vista (Niemeyerstraat 8) is een vrijstaand eclectisch pand in dezelfde uitbreiding.

Chaletstijl-vormen vertonen de huizen Dijkstraat 4 (circa 1875) en Gen. Foulkesweg 25 (circa 1880). Voorbeelden van vrijstaande neoclassicistische eenlaagspanden zijn: Grebbedijk 6a (circa 1850), Churchillweg 18 (circa 1870). Klein Oudshoorn (Niemeyerstraat 57; 1884) en Candia (Niemeyerstraat 59, 1884) hebben beide een verhoogd middenrisaliet. Late neoclassicistische vormen hebben de rond 1890 gebouwde burgerwoningen Lawickse Allee 52-58. Jugendstil-elementen vertonen de herenhuizen Lawickse Allee 26-32 en 78-98 uit circa 1910. De rond 1915 gebouwde artsenpraktijk Gen. Foulkesweg 17 heeft een aan het werk van De Bazel verwante vormgeving. Het houten huis Nassauweg 20 kwam rond 1920 tot stand, evenals het expressionistische woonhuis Boeslaan 14.

Na oorlogsschade in 1940 werden voor de wederopbouw van het gebied rond de Markt en de Hoogstraat diverse architecten aangetrokken, die allen ontwerpen maakten in de traditionalistische vormen van de Delftse School. Goede voorbeelden van deze in 1941-'44 gerealiseerde huizen zijn: Boterstraat 12-28 (C.J. Cramer), Markt 4-20 (J. van Dongen), Markt 5-15 (J.G.A. Heineman), Emmapark 1-17 (J.G. Mensink), Markt 2-2a (J.C. Sprey) en Riemsdijkstraat 1-15 (N. de Wolf). Bijzondere vermelding verdient het door G. Postel ontworpen pand Hoogstraat 95-109 (1942-'43), waarvan het torentje verwijst naar het oude klokkentorentje ter plaatse van de Bergpoort, waarvan de gevelsteen uit 1710 is ingemetseld.

De leerlooiershuizen Spijk 17-31 werden in 1896 gebouwd naar plannen van R. de Vries voor de firma Gebr. Roes en zijn in 1986 gerestaureerd. De rij eenlaags woningen worden geleed door twee hoger opgaande gevels.

Het Bowlespark (Bowlespark 1-32)

[p. 325]

Wageningen, Woonhuizen Hoogstraat 95-109

ontstond nadat J.S. Bowles in 1882 het voorm. - in 1725 grotendeels gesloopte - kasteel kocht. Op initiatief van zijn broer R.P. Bowles werd in de voorm. ‘Engelse Tuin’ een ontsluitingsweg aangelegd en werden rond een perk ruim dertig villa's gepland. Ontwerper van het plan en van veel van de villa's was R. de Vries. Rond 1890 ontwierp hij de gepleisterde villa Bowlespark 2 voor N.G. de Voogt. De villa's Bowlespark 9-15, 20-21 en 25-26 zijn naar zijn plannen gebouwd in neorenaissance-vormen. Moderner van karakter zijn de in kalkzandsteen uitgevoerde villa's Bowlespark 23-24 uit 1897. Aan het begin van het park ontstonden rond 1900 de villa's Bowlespark 31-32, naar plannen van W.G. Hoenders.

Winkels. De rijke eclectische winkelpui met ‘vrouwenkop-consoles’ van Hoogstraat 30 werd in 1878 aangebracht naar plannen van H.A.J. Popping voor boekhandelaar H. van Tusschenbroek. Uit dezelfde tijd dateert de winkel Hoogstraat 22. Het pand 5 Meiplein 6-7 is een goed voorbeeld van een eclectisch herenhuis met een bescheiden winkelpui voor een deel van de gevel. Neorenaissance-details vertoont de winkel Kapelstraat 9 uit 1895. In jugendstil-vormen uitgevoerd zijn de mooie winkelpuien van Hoogstraat 82 (1904) en Herenstraat 37 (1905), de opvallende verdiepingserker (circa 1910) van Nieuwstraat 3 en de bescheiden winkelpui (circa 1915) van Junusstraat 47.

Het voorm. Hotel De Wereld (Gen. Foulkesweg 1) [32] is een sober neoclassicistisch pand, gebouwd kort na 1850 op de plaats van een 17de-eeuws logement. In 1870-'82 werd het aan de oostzijde uitgebreid. Rond 1920 voegde men, ook aan de oostzijde, een serre toe (herbouwd 1995) en bij de ingang een luifel. Het hotel is vooral bekend doordat hier op 5 mei 1940 de Duitse capitulatie is getekend. De zaal waar dit gebeurde, is in oude luister hersteld. Voor het gebouw staat het door H. Richters gemaakte bevrijdingsmonument (circa 1950).

De stadsboerderijen 5 Meiplein 12-13) stammen uit de eerste helft van de 18de eeuw en zijn in 1981 en 1993 gerestaureerd. Beide hebben aan de straatzijde een hooiluik.

Het dijkstoelhuis (Grebbedijk 4) [33] is gebouwd in 1859 na de verlegging van de Grebbedijk. Het brede, gepleisterde en tegen de dijk gelegen pand met eclectische details is ontworpen door A. van der Steur.

Windmolen ‘De Vlijt’ (Harnjesweg 54) [34] is een hoge ronde stellingkorenmolen met bakstenen romp en een met riet bedekte houten kap, gebouwd in 1879 voor J. Hulshuizen. De molen is gerestaureerd in 1979.

Het voorm. bedrijfspand van F. Mortier (Molenstraat 6) [35] is een in 1911 gebouwd pand met afgeschuinde hoek en het opschrift ‘IJzer en staal’.

Het voorm. havenkantoor (Pabstsendam 2) - met aangebouwd trafohuisje - is rond 1930 gebouwd in zakelijk-expressionistische stijl. Het tegenoverliggende pompgemaal (1925) is in dezelfde stijl.

Wageningen, Woonhuizen Bowlespark 12-13

De watertoren (Gen. Foulkesweg 106) verrees in 1948 naar ontwerp van Th.K.J. Koch. De in functionalistische vormen uitgevoerde toren met betonnen vlakbodemreservoir heeft een met baksteen beklede ronde schacht met steunberen, aangebouwde traptoren en een opgelicht puntdak.

Begraafplaatsen. Van de in 1829 aangelegde en in 1940 gesloten Oude Alg. begraafplaats (Gen. Foulkesweg 19) [36] resteert enkel het neoclassicistische poorthuis (circa 1840). De Nieuwe Alg. begraafplaats (Buissteeg 2) is in 1902 aangelegd naar plannen van L.A. Springer en in 1944 uitgebreid en gewijzigd naar ontwerp van J.T.P. Bijhouwer. De Isr. begraafplaats (Kerkhofpad ong.) [37], gesticht in 1668, bevat diverse relatief rijk bewerkte grafstenen, waaronder die van de graven van J.E. Wertheim (†1887) en K.A. Wertheim (†1903). De familiebegraafplaats De Constant De Rebecque (Westbergweg ong.) [38], gesticht rond 1860, ligt op de plaats van de vroegere kerk van ‘Wageningen-op-de-Berg’. Beeldhouwer J.H. Buddingh maakte in 1894 een gedenknaald ter nagedachtenis aan J.T. baron de Constant de Rebecque (†1867) en enkele grafzerken voor diens familie.

Sanatoria. Ten oosten van Wageningen liggen twee voormalige sanatoria. Het voorm. sanatorium Oranje Nassau's Oord (Kortenburg 4) is voortgekomen uit het in 1859 voor R. Crommelin gebouwde huis ‘Grunsfoort’, dat in 1881

[p. 326]

door koning Willem III werd gekocht. Koningin Emma schonk het in 1899 voor de inrichting van het ‘Eerste Nederlandse Sanatorium voor Longlijders’. Tussen 1905 en 1915 werd het gebouw naar plannen van R. Kuipers sterk uitgebreid. Ed. Cuypers ontwierp de in 1930 toegevoegde kapel. Sinds een verbouwing van 1965 doet het complex dienst als verpleeghuis voor bejaarden. De directeurswoning (Kortenburg 4) stamt uit circa 1910. Het in een landschappelijk park gelegen voorm. sanatorium De Leemkuil (Keyenbergseweg 10) is een fors pand uit circa 1908, waarvan de vormgeving jugendstil- en ‘Um 1800’-elementen vertoont.

Steenfabrieken. Langs de uiterwaarden van de Neder-Rijn staan nog enkele restanten van steenfabrieken. De voorm. steenfabriek Blauwe Kamer (Blauwe Kamer 2), gesticht in 1881, werd in 1918 gekocht door C.J.L. Schneemann, die er naar plannen van J.J. Wentink een ringoven liet bouwen. De voorm. steenfabriek Bovenste Polder (Aan de Rijn 4) werd in 1923 gekocht door L.J. Duijs en kreeg een zig-zagoven naar plannen van J.J. Wentink. De voorm. steenfabriek Plasserwaard (Grebbedijk ong.), gesticht in 1897, kreeg in 1931 - in opdracht van D.L. Leccius de Ridder - een vlamoven naar plannen van A. van de Koppel.