Monumenten in Nederland. Gelderland

Velp
(gemeente Rheden)

Dorp, ontstaan op de overgang van de Veluwestuwwal naar het rivierdal van de IJssel. Het dorp wordt voor het eerst in 891 vermeld. In de 12de eeuw kreeg het een kerk. In de omgeving verrezen kastelen en landhuizen als Biljoen en Beekhuizen, Overhagen en Overbeek. Langs de Beekhuizer beek en de Rozendaalse beek bouwde men zestien watermolens, waarvan er slechts één bewaard is gebleven. In de loop van de 19de eeuw verlegde het dorpscentrum zich naar het noorden, richting spoorlijn (aangelegd in 1862) en de weg van Arnhem naar Zutphen. Langs deze weg verrezen herenhuizen en villa's voor gegoede burgers uit Arnhem. Op het landgoed Overbeek kwam vanaf 1901 een villapark tot stand. Na de Tweede Wereldoorlog werd Velp een forensendorp van Arnhem. Aan de noord- en de zuidzijde kwamen nieuwe wijken tot stand, met vooral aan de noordzijde ook villawijken.

De oude Herv. kerk (Kerkstraat 56), oorspronkelijk gewijd aan St. Mattheus - maar ‘oude Jan’ genoemd -, is een eenbeukige kerk met kapel, recht gesloten koor en een toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Het mogelijk nog laat-11de-eeuwse, tufstenen schip kreeg in de eerste helft van de 12de eeuw een door lisenen en boogfriezen gelede tufstenen romaanse toren. Aan de noordzijde bouwde men begin 16de eeuw een forse kapel met netgewelf. Na een herstelling in 1629 kreeg de toren een verhoging in baksteen; de spits stamt van na een brand in 1831. In de toren hangt een door Pieter Hemony gegoten klok (1678). Het laat-14de-eeuwse gotische koor werd gesloopt in 1841, toen de kerk buiten gebruik werd gesteld. Tijdens een restauratie in 1949-'52, naar plannen van J.G.A. Heineman, kreeg de kerk een eenvoudig recht gesloten koor. In de kerk bevindt zich de grafsteen van Joseph van Arnhem (†1616).

De R.K. O.L. Vrouwe Visitatiekerk (Emmastraat 18) is een neogotische kruisbasiliek met driezijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits. De kerk verrees in 1884-'85 naar plannen van J.W. Boerbooms. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven en is rond 1957 wit gepleisterd. Tot de inventaris behoren een door atelier Cuypers-Stoltzenberg vervaardigd hoofdaltaar (circa 1890) en kruiswegstaties (1912-'16) van W. Geraedts. De gebrandschilderde ramen (1964) zijn gemaakt door W. van Woerkom. De oude pastorie (Nieuwstraat 1) is tegelijk met de kerk gebouwd naar plannen van Boerbooms. Bij de kerk staat het voorm. klooster (Emmastraat 20), dat nog een deel van de in 1847-'48 door H. Hoorneman ontworpen neoclassicistische voorganger van de huidige kerk bevat. Het voorgebouw stamt uit circa 1890.

De Herv. kerk (Kerkstraat 32) is een neoclassicistische kerk op T-vormige plattegrond, gebouwd in 1839-'41 naar plannen van E. Jeni. Voor de gezwenkte voorgevel staat een portico met fronton; de kerk wordt geleed door gepleisterde halfzuilen en pilasters. Het interieur wordt gedekt door een gestuct tongewelf. De kerk bevat een uit Utrecht afkomstig orgel, gebouwd in 1771 door H.H. Hess en geplaatst op een orgeltribune uit 1878. De vroeg-19de-eeuwse preekstoel komt uit de Herv. kerk te Winterswijk.

Overige kerken. De voorm. kerk van de Vrije Evang. gemeente (Oranjestraat 74) is een neoclassicistische zaalkerk uit 1875. De kerk van de Protestantenbond (Dr. Fabiusstraat 12) is een dwarse zaalkerk met jugendstil-tegeltableau boven de ingang, gebouwd in 1905 naar plannen van A.J.G. Jansen. Het gebouw dient momenteel als Geref. kerk (Vrijgemaakt). De (Geref.) Opstandingskerk (Parkstraat 3) is een moderne kerk met vrijstaande toren, gebouwd in 1964 naar plannen van S. van der Zee.

Postkantoren. Het voorm. postkantoor Hoofdstraat 208 is een 19de-eeuws pand dat in 1878 werd verbouwd en verhoogd in chaletstijl. Het huidige, forse postkantoor Hoofdstraat 29 kwam in 1908-'10 tot stand naar plannen van rijksbouwmeester C.H. Peters, in op de neogotiek en neorenaissance geënte vormen.

Scholen. De openbare lagere school II (Schoolstraat 12) is een gangschool met jugendstil-details, opgetrokken in 1906-'07 naar plannen van W. Honing. De voorm. openbare lagere school (Enkplein 5-35) is rond 1920 gebouwd in ‘Um 1800’-stijl. De voorm. openbare lagere school (Nieuwstraat 10) verrees rond 1935 met zakelijk-expressionistische details.

Kasteel Biljoen (Biljoen 1) werd in 1531 gebouwd door hertog Karel van Gelre op of nabij de plaats van het in 1076 genoemde Broekerhof. In 1535 kwam het omgrachte vierkante kasteel met hoektorens en voorburcht aan zijn krijgsheer Roelof van Lennep. Roelof (II) liet het kasteel aan het eind van de 16de eeuw verbouwen. Van deze bouwfase resteert een deel van een kap. Rond 1661 werd het bezit verkocht aan Alexander van Spaen. Deze liet het buitenmuurwerk en de hoektorens opnieuw optrekken (of van een klamplaag voorzien) en liet de torens door klokvormige helmen bekronen. De decoratie van de ingangspartij en de brug met siervazen, die voorzien zijn van de wapens van Van

[p. 311]

Velp, Kasteel Biljoen, interieur

Velp, Kasteel Biljoen, plattegrond

Hardenbroek en Van Spaen, dateren van een verbouwing in 1852-'65 in opdracht van J.F.W.K. baron van Hardenbroek en naar plannen van L.H. Eberson.

Het gebouw kreeg rond 1661 een voor die tijd moderne driebeukige plattegrond met een centrale hal en terzijde een bordestrap. In het interieur bevinden zich een kamer met 17de-eeuwse Vlaamse wandtapijten en plafonds in Lodewijk XIV- en XV-stijl uit de 18de eeuw. In 1780-'82 liet Johan Frederik Willem van Spaen onder meer de decoratie van de grote zaal op de verdieping aanbrengen; stukadoor Hermann Bader voorzag de wanden en het plafond van een rijke Lodewijk XVI-decoratie, met boven de deuren in stuc uitgevoerde ‘Vedute di Roma’ naar het werk van G.B. Piranesi. Op het omgrachte voorplein staat aan de noordzijde een fors neoclassicistisch bouwhuis uit circa 1860 naar plannen van L.H. Eberson. De parkaanleg kwam tot stand in opdracht van Johan Frederik Willem van Spaen vanaf 1784 in een romantische landschapsstijl naar plannen van J.G. Michael. Tussen 1810 en 1822 volgde een reorganisatie naar plannen van J.D. Zocher sr. en jr. In het park bevinden zich een schijngraf voor Van Spaen en een laat 19de-eeuwse ijskelder.

Woonhuizen. Vanaf het midden van de 19de eeuw verrezen in de buurt van het station een aantal herenhuizen en villa's voor gegoede burgers. De steenfabrikanten C. en H. Avelingh lieten rond 1864 de forse neoclassicistische herenhuizen H. Avelinghstraat 1 en 3 bouwen. Andere neoclassicistische voorbeelden zijn: Refugium (Gasthuislaan 8) - het huis van de domineedichter B. ter Haar - en De Hof (Kastanjelaan 8) uit circa 1880. Wit

[p. 312]

Velp, Villa De Wartburg

gepleisterd en soms voorzien van rijke eclectische details zijn: Sperata (Stationsstraat 42; 1858-'60), Bergweg 3 (circa 1860), Mignon (Stationsstraat 1; circa 1880) en de villa's Arnhemsestraatweg 37-39 (circa 1885). Deels gepleisterd en met eclectische details uitgevoerd zijn: Ommerhofsestraat 8 (circa 1870) en Villa Rosa (Stationsstraat 3; 1888), de laatste gebouwd voor A.M.A. en E.A. van Assen. Chaletstijlinvloeden vertonen Gravin Adalaan 1 (circa 1890) en De Mord (Gravin Adalaan 2; 1907).

Het villapark Overbeek (Overbeeklaan/Boulevard) ontstond in 1901 toen K.L. Rambonnet het landgoed Overbeek kocht en H.A.C. Poortman opdracht gaf een park-ontwerp te maken voor een villapark. Poortman gebruikte de door de Rozendaalse beek gevoede vijvers als centrale as. De eerste villa's kwamen tot stand naar ontwerpen met jugendstildetails van W. Honing, zoals Boulevard 3 (1901) en Welgelegen (Overbeeklaan 14; 1903), en mogelijk ook de rond 1905 gebouwde villa's Overbeeklaan 8 en Klein Molenbeek (Boulevard 29). Opvallende villa's in neorenaissance-vormen zijn De Vijverberg (Vijverlaan 23; 1910), naar plannen van J.W. ter Bruggen, en De Wartburg (Boulevard 11; 1911). Dit laatste pand werd ontworpen door E.J.M. Muis voor P. van Stolk, oud-burgemeester van Klundert; het is geïnspireerd op het 17de-eeuwse stadhuis aldaar. Op een eilandje in de parkvijver staat een muziektent uit 1921 in expressionistische vormen. Van het in 1770 naar plannen van Anthony Viervant gebouwde en in 1906 afgebroken huis Overbeek heeft men de bewaard gebleven bekroning met alliantiewapens van het middenrisaliet omgevormd tot een poort (bij Overbeeklaan 16).

In het villapark Ma Retraite ontstonden twee villa's met jugendstildetails: Schonenbergsingel 4 (1905), naar plannen van A.J.G. Jansen, en Schonenbergsingel 3 (1907-'08), ontworpen door B. Klein Starink. Een andere villa met jugendstil-details is Havelaarstraat 2, gebouwd in 1905 naar plannen van J.W. Hanrath. De

Velp, Muziektent

villa's Arnhemsestraatweg 18 (1904) en Nijenhof (De Ruyterlaan 27; 1909) zijn van W. Honing. Afwijkend, uitgevoerd in lichtrode baksteen, is de in 1903 gebouwde villa Pretoria (Rozendaalselaan 33-35), ontworpen door K. van Rijsse, die ook in Zuid-Afrika werkte. De villa Favorite (Arnhemsestraatweg 342) werd in 1909 in ‘Um 1800’-vormen verbouwd door J. London. Eveneens in deze stijl uitgevoerd zijn Lindenhof (Vijverlaan 7; 1910) en Tromplaan 20 (1913-'14), naar plannen van J.H. Jansen. De villa Havelaarstraat 6 uit 1905, ontworpen door A.R. Freem voor baron E.W. Sloet, is verwant van vorm. Traditionalistischer en met invloeden uit de cottagestijl is de in 1914 gebouwde villa St. Joseph (Rozendaalselaan 61) - oorspronkelijk Arva genoemd - naar plannen van A.R. Freem en G.C. Bremer.

Expressionistische vormen vertonen Biesdelselaan 41 (1918), naar plannen van K. Meijer, en de rond 1925 gebouwde huizen Maliehoeve (Zoutmanlaan 5), Hogeweg 35 en Hogeweg 39. De middenstandswoningen aan de Torckstraat en de Van Pallandtstraat zijn in 1919-'23 gebouwd naar ontwerp van P. Vorkink en J.P. Wormser. Het complex van voornamelijk dubbele woningen vertoont expressionistische invloeden, vooral in de hoekoplossingen bij het Enkplein en de Egmondstraat. In een zakelijke stijl verrees in 1919 de villa Beekhuizenseweg 19 naar ontwerp van J.B. van

[p. 313]

Loghem. In 1929-'30 kreeg deze een uitbreiding naar plannen van G. Feenstra. Wit gepleisterd en meer functionalistisch van vorm zijn: Rozenhage (Rozenhagelaan 4; 1938), naar plannen van W.A.M. van der Ven, en Biesdelselaan 39 (1962-'63) naar ontwerp van H.Th. Wijdeveld. De bungalow Beekhuizenseweg 44 - met vrijstaande gevelvlakken - werd in 1951 gebouwd naar plannen van G.Th. Rietveld voor G.J. Stoop.

Winkels. De winkels Emmastraat 10-12 (circa 1880) en Kerkstraat 38 (circa 1890) zijn in neorenaissance-vormen uitgevoerd.

Boerderijen. Tot het landgoed Biljoen behoorden de boerderijen Biljoen 9, bestaande uit een vroeg-19de-eeuws middendeel en laat-19de-eeuwse flankerende beuken, en de boerderij annex veerhuis Lathumseveerweg 5, een 19de-eeuwse hallenhuisboerderij met dwars voorhuis uit 1905.

De watermolen die bekend staat als de ‘Van Lennepsmolen’ (H. Avelinghstraat 2) is een bovenslag korenmolen op de Rozendaalse of Velpse Beek. De molen ontleent zijn naam aan Roelof van Lennep, die in 1555 kasteel Biljoen in bezit kreeg. De huidige molen stamt vermoedelijk uit circa 1806 en was tot 1921 als korenmolen in gebruik. De gedeeltelijk met riet gedekte molen werd in 1961 grotendeels door brand verwoest, waarna in 1966-'67 een restauratie volgde. Het aan de voet van de Keienberg gelegen gepleisterde molenaarshuis (Beekhuizenseweg 20) heeft de jaartalankers ‘1617’.

Het voorm. stoomgemaal (Lathumseveerweg 2) stamt uit 1875 en werd in 1928 geëlektrificeerd.

De kazemat bij Lathumseveerweg 5 is in 1939 gebouwd en is van het type stekelvarken.

Begraafplaatsen. De oude Alg. begraafplaats (Reinaldstraat 20) werd rond 1834 aangelegd en bleef in gebruik tot de aanleg van de begraafplaats Heiderust in Rheden (rond 1910). Het baarhuis in Willem II-gotiek verrees rond 1850. Uit circa 1848 dateert de grafkapel van kasteel Biljoen met de in empirevormen uitgevoerde wapens van de familie Van Hardenbroek van Spaen. In Willem II-gotiek uitgevoerd is de grafkapel voor F.J. Hallo (†1876). De grafsteen van schoolmeester G.W. Nederbragt (†1913) wordt geflankeerd door reliëfs van een jongen en een meisje. De R.K. begraafplaats (Bergweg 11), aangelegd rond 1900, heeft een kruisiging en daarvoor het priestergraf van F.J.E. Koene (†1903).