Monumenten in Nederland. Gelderland

Nijkerk

Kleine stad, ontstaan in de middeleeuwen - mogelijk als kerkstichting vanuit Putten. De nederzetting wordt voor het eerst vermeld in 1313. Nadat Nijkerk in de Gelders-Arkelse oorlog van 1412 was platgebrand, kreeg het dorp stadsrechten en werd de bebouwing bij de kerk (Holkerstraat, Langestraat, Oosterstraat) voorzien van een omwalling met drie poorten. De Arkervaart - de door Nijkerk lopende gekanaliseerde Beek - werd de verbinding met de Zuiderzee. De Bourgondisch-Gelderse oorlogen leidden tot stadsbranden in 1495 en 1540. De versterkingen werden na 1543 gesloopt. In 1648 werd de Arkervaart verbeterd. De in die tijd in de omgeving opgekomen tabaksteelt leidde vooral in de 18de eeuw tot welvaart voor de tabakshandelaren. De aanleg van de Zuiderzeestraatweg (1830) en de spoorlijnen Amersfoort-Zwolle (1863) en Ede-Nijkerk (1902-'03) betekende een nieuwe impuls. Pas na 1900 werd Nijkerk uitgebreid, eerst op beperkte schaal en na de Tweede Wereldoorlog verder in westelijke en zuidelijke richting.

De Herv. kerk (Holkerstraat 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Catharina, is een driebeukige pseudobasilicale kerk met driezijdig gesloten koor en een ingebouwde toren met achtkantige bekroning en lantaarn. De torenromp is waarschijnlijk 15de-eeuws. Het ingangspoortje en de torenbekroning in Lodewijk XIV-vormen kwamen in 1774-'76 tot stand. De toren heeft een carillon met drie door A. en H. Petit gegoten klokken (1775), dertig klokken van A.J. van den Gheyn (1776-'77) en een uur- en speelwerk uit 1779. Het gotische koor, waarvan de eerste steen in 1461 was gelegd, en het schip werden bij de stadsbrand van 1540 verwoest en vervolgens geheel herbouwd. Aan de noordzijde staat een gewijzigde oude sacristie met aanbouw. De zuiderzijbeuk en het koor hebben 19de-eeuwse, neogotische portalen.

Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven op korte kolonetten met gebeeldhouwde kraagstenen. Het schip heeft zesdelige kruisribgewelven. De kraagstenen in het koor tonen de symbolen van de Evangelisten. Tot de inventaris behoren een groot aantal oude grafzerken, een door Matthijs van Deventer gebouwd orgel met Lodewijk XV-snijwerk (1756), een overhuifde herenbank in Lodewijk XIV-stijl (circa 1755) en een door H.G. van Raan vervaardigde preekstoel en doophek in Lodewijk XVI-stijl (1789).

Overige kerken. De Herv. kerk Barneveldseweg 148 is een eenvoudige zaalkerk uit 1850 in neoclassicistische vormen, die omstreeks 1930 is uitgebreid. Uit 1900 dateert de Geref. kerk De Ark (Gasthuisstraat 15), een forse, recht gesloten zaalkerk met neoromaanse elementen. De R.K. St.-Catharinakerk (Holkerstraat 34) is een moderne kerk met toren, gebouwd in 1954 in traditionalistische vormen naar plannen van P. Starmans. De kerk bevat twee Catharinabeelden, één uit circa 1500 en één uit de 18de eeuw.

Nijkerk, Geref. Weeshuis

Het voorm. Catharinagasthuis (Venestraat 16) is een waarschijnlijk 15de-eeuws breed pand met hoog zadeldak. Het diende oorspronkelijk als ziekenverblijf van het gasthuis. Na de Reformatie had het diverse bestemmingen: Latijnse en Duitse school, Ampthuis van Nijkerk (1731-'72), Luth. kerk en graanpakhuis; aan de laatstgenoemde functie herinneren hijsluiken en een hijsbalk.

Het voorm. Geref. weeshuis (Vetkamp 28) is een breed neoclassicistisch pand uit 1859-'60, waarvan de zijvleugel in 1954 is verbouwd. Boven de deuromlijsting in late empire-vormen bevindt zich - achter glas - een schildering met weeskinderen.

Het stadhuis (Kolkstraat 27) is een 18de-eeuws, tweebeukig dwars pand. De voorste beuk werd in 1743 als woonhuis gebouwd, maar al in 1744 gekocht door het Amptbestuur om te dienen als kantoor en woning voor de havenmeester en als herberg. De bredere en aan de noordzijde driezijdig gesloten achterbouw kwam in 1771-'72 tot stand naar ontwerp van J. Bolten. Hier resideerden het Amptbestuur en het Landgerecht. De ‘Amptszaal’ (nu trouwzaal) op de verdieping heeft een beschilderd behang uit 1773 van Cornelis van Leeuwen met voorstellingen uit de tabakshandel en het dagelijks leven in Nijkerk. Sinds 1811 is het gebouw in gebruik als stadhuis en tot 1877 ook als zetel van het kantongerecht. In 1974 is het uitgebreid met nieuwbouw.

De voorm. waag (Plein 2a) is een langgerekt eenlaagspand met zijtopgevels en een verhoogde middenpartij met topgevel, gebouwd in 1904 en verbouwd in 1954.

[p. 237]

Nijkerk, Woonhuis Deelenhuis

Woonhuizen. Vooral langs de Langestraat staan nog relatief veel 18de-eeuwse en oudere panden, die meestal verscholen gaan achter 19de- en 20de-eeuwse voorgevels. Zo heeft het tweebeukige dwarse eenlaagspand Langestraat 39-41 een voorgevel uit circa 1820, maar daarachter een waarschijnlijk 16de-eeuwse kern. Mogelijk ook 16de-eeuws is de kern van het ten dele over de Beek gebouwde huis Langestraat 23, dat is voorzien van een gepleisterde gevel in Lodewijk XIV-stijl. Het op een achterterrein gelegen pand Langestraat 7 kreeg zijn huidige opzet met lagere zijvleugel in de tweede helft van de 17de eeuw. De kelder met tongewelf en de opkamer zouden uit de tweede helft van de 16de eeuw kunnen dateren. Begin 19de eeuw is het huis - waarschijnlijk na een brand - hersteld en gepleisterd. Ook de interieurafwerking is deels uit die tijd. Het diepe huis Langestraat 2 heeft een trapgevel met toppilaster en de jaartalankers ‘1665’. Vermoedelijk ook 17de-eeuws is het tweebeukige dwarse huis Venestraat 37 waarvan de voorgevel in de 19de-eeuw is vernieuwd.

Het meest voorname huis van Nijkerk is het in 1707 door de familie Van Deelen gebouwde Deelenhuis (Langestraat 37), een dwars huis met versierde ingangspartij in Lodewijk XIV-stijl; de deur en het bovenlicht zijn later gewijzigd in Lodewijk XVI-stijl. Inwendig bevindt zich een vestibule met gesneden portalen en zoldering. Het pand is in 1939-'41 gerestaureerd. Kolkstraat 8 is in 1721 gebouwd op een L-vormige, gerende plattegrond en heeft een hoog omlopend schilddak met aan de achterzijde een puntgevel. Een klokgevel met gebeeldhouwd fronton met schelpversiering in Lodewijk XIV-stijl bezit het diepe huis Holkerstraat 12. De deuromlijsting vertoont snijwerk in dezelfde stijl. Oosterstraat 18 heeft een ingezwenkte halsgevel uit 1776. Het herenhuis Catharinastraat 1 dateert uit het derde kwart van de 18de eeuw en is aan de oostzijde over de Beek gebouwd. De boog van de overkluizing is voorzien van een gebeeldhouwde sluitsteen met het jaartal ‘1754’. De deuromlijsting met gesneden consoles stamt uit circa 1870. Venestraat 58-60 is een diep pand met deuromlijsting uit 1784. Het laat-18de-eeuwse dwarse huis Holkerstraat 4 heeft een rijk gesneden kroonlijst met palmetconsoles en een deuromlijsting met gecanneleerde ionische pilasters.

Uit het begin van de 19de eeuw stamt Koetsendijk 45, een dwars eenlaags pand met gepleisterde middenpartij, gecanneleerde pilasters en boven de deur en vensters een gesneden bijenkorf en festoenen in empire-vormen. Uit dezelfde tijd stammen de huizen Brink 42, Langestraat 9, 20 en 32 en Nieuwstraat 2. De jugendstil-villa Hoogstraten (Spoorstraat 1), met torenvormige hoekoplossing, verrees in 1903 naar ontwerp van E. Knevel en bezit een oorspronkelijk interieur. In het rond 1920 aangelegde Van Rheenenpark staan verschillende dubbele eenlaags herenhuizen in traditionalistische vormen uit de jaren dertig.

Buitenplaatsen. De kern van de buitenplaats De Berencamp (Hemmelerweg 1) wordt gevormd door een 15de-eeuws edelmanshuis of spieker met zadeldak tussen trapgevels. De aansluitende 17de-eeuwse vleugel is in 1842 verlaagd. Het interieur bevat een gotische schouw en 17de-eeuwse eiken muurkastjes. De kern van de buitenplaats Salentein (Putterstraatweg 5) wordt gevormd door een L-vormig landhuis met aan de voorzijde twee ronde torens voorzien van een meerzijdige beëindiging en spits.

Het oudste deel wordt gevormd door een

[p. 238]

Nijkerk, Landhuis De Neude

blokvomig ‘corps de logis’, dat waarschijnlijk uit de 18de eeuw dateert. Het landhuis bezit een oude kelder met kruisgewelven op een middenpijler. Bij een verbouwing in de eerste helft van de 19de eeuw is het huis geheel gepleisterd en voorzag men de voorgevel van kantelen. In 1906 zijn de beide ronde hoektorens en de zijvleugel toegevoegd. Voor het huis ligt een brug met neogotische gietijzeren balustrade uit 1849. De landschappelijke aanleg loopt sinds 1906 ook aan de overzijde van de Putterstraatweg door. Sinds die tijd is in de buitenplaats ook De Berencamp opgenomen. In de weide tussen De Berencamp en Salentein staat een achthoekige bakstenen duiventil in neogotische stijl. Het landhuis De Neude (Slichtenhorsterweg 30) verrees in 1927 in traditionalistische vormen naar ontwerp van D.F. Slothouwer. Het interieur en het exterieur verwijzen in hun vormen naar een 17de-eeuwse voorganger, waarvan in het huis de kelders nog resteren. De tuinaanleg is in 1972 gereorganiseerd door P. Broerse.

De voorm. herberg-boerderij ‘Groot Hennekeler’ (Bloemendaalseweg 2) is een 17de-eeuwse hallenhuisboerderij met dwars, deels onderkelderd, voorhuis. De boerderij is in de 18de eeuw verbouwd. Het interieur bevat twee oude betegelde schouwen.

Tabakspakhuizen. Van de vele tabakspakhuizen bleven slechts enkele bewaard: Westkadijk 2, met de jaartalankers ‘1769’, het mogelijk laat-18de-eeuwse pakhuis Kleterstraat 1 en het uit circa 1800 daterende pakhuis aan de Catharinastraat (tegenover nr. 1).

Het station (Willem Alexanderplein 18) is een langgerekt gebouw uit 1863, gebouwd als station 1e klasse van de Nederlandsche Centraal-Spoorwegmaatschappij. Het naar plannen van H.J. Kamperdijk in eclectische vormen uitgevoerde gebouw heeft een verhoogd middendeel en twee lagere zijvleugels, die in 1903 zijn verlengd.

De watertoren (Westkadedijk 7) verrees in 1898 naar ontwerp van F.A. de Jongh. De toren vertoont chaletstijl- en neorenaissance-elementen. De uitkragende bovenbouw bevat een stalen Intzereservoir.

De voorm. drukkerij ‘Callenbach’ (Venestraat 46-48) is een drukkerij met aan de straatzijde twee kantoorgebouwen. Het neoclassicistische rechter pand was waarschijnlijk rond 1900 het woonhuis van de eigenaar. Het linker pand met plat dak kwam in 1928 tot stand naar ontwerp van H.A. Pothoven in de vormen van het zakelijk expressionisme.

Boerderijen. In de omgeving van het dorp ligt een groot aantal karakteristieke, over het algemeen oude hallenhuisboerderijen, vooral in de buurtschappen Appel en Slichtenhorst en langs de Bunschoterweg. De boerderij Ehrental (Slichtenhorsterweg 69) stamt uit 1622 en heeft een opkamer met een 17de-eeuws venster. Het interieur bevat een betegelde schouw en een betimmering in de ‘heerd’. De deel is vernieuwd in 1882. De kern van Klein Ehrental (Slichtenhorsterweg 71) is uit 1676, maar de boerderij heeft nu een vroeg-19de-eeuws uiterlijk. De gepleisterde voorgevel van de boerderij Westphalingsgoed (Slichtenhorsterweg 57) is voorzien van de jaartalankers

Nijkerk, Nijkerkergemaal

‘1696’. Het voorhuis van de in oorsprong 17de-eeuwse boerderij Schavenow (Barneveldseweg 119) is rond 1820 gemoderniseerd en bevat een fraaie ‘heerd’ met betegelde schouw en betimmeringen. Het exterieur van de stal is in 1877 vernieuwd. Het woongedeelte van Fratersgoed (Bunschoterweg 22) is 17de-eeuws; de huidige deel is in 1819 opgetrokken. Groot Ehrental (Barneveldseweg 123) is in oorsprong waarschijnlijk ook 17de-eeuws, maar de voorgevel is rond 1850 vernieuwd.

Uit de 18de eeuw stammen de boerderijen Groot Proevegoed (Appelsestraat 42), De Ahof (Appelsestraat 25) - met een in 1852 vernieuwde deel -, Schardepot (Barneveldseweg 127), Balkenschoten (Barneveldseweg 122), Huissteen (Bloemendaalseweg 11) en Bouwman (Slichtenhorsterweg 67), met een deels in 1884 vernieuwde achtergevel. De hallenhuisboerderij Bunschoterweg 32 dateert blijkens een jaartalsteen aan de stalzijde uit 1778. De gevel van het woongedeelte wordt bekroond door een opzetstuk met gebogen fronton en heeft een deuromlijsting uit 1808. Veel jonger is de rond 1920 gebouwde boerderij Zeldenrust (Voorthuizerweg 28) met een karakteristieke erfindeling met bakhuisje, schuur, hooibergen en kippenhok. Bunschoterweg 38 is een 17de-eeuwse krukhuisboerderij met wolfdak, waarvan de stal is vernieuwd.

Het Nijkerkergemaal (Zeedijk 6), gelegen ten noorden van Nijkerk, bestaat

[p. 239]

uit een machinehuis met twee schepraderen en haaks daarop een ketelhuis met een schoorsteen op hoge sokkel. Het in 1882-'83 voor de bemaling van de polder Arkenheem gebouwde gemaal vertoont neoclassicistische details. Tot de inventaris behoren een stoommachine van Becker & Rueb (1882) en een stoomketel van de firma Stork (1908). De machinistenwoning (Zeedijk 5) is ondergebracht in de achthoekige, bakstenen onderbouw van de voorm. poldermolen ‘Hertog Reynout’ uit 1860. Vlakbij ligt in de Zeedijk de mogelijk vroeg-18de-eeuwse Wielsluis.

De windmolen ‘De Hoop’ (Barneveldseweg 106), gelegen in het buurtschap Appel ten zuidoosten van Nijkerk, is een met riet beklede achtkantige stellingkorenmolen op bakstenen onderbouw, gebouwd in 1888.

Nijkerkerveen. Dit veenontginningsdorp ten zuiden van Nijkerk ontstond in het midden van de 19de eeuw. De Herv. kerk (Nieuwe Kerkstraat 75) is een recht gesloten zaalgebouw voorzien van een toren met ingesnoerde spits, gebouwd in 1908 naar ontwerp van J. Pothoven in neoromaanse vormen. De in 1908 gebouwde pastorie (Nieuwe Kerkstraat 64) vertoont neorenaissance-elementen. In het Koolhaaspark staan enkele landarbeiderswoningen (Koolhaaspark) uit circa 1920, gebouwd op initiatief van ds. B.C. Koolhaas, naar wie het park is genoemd.