Monumenten in Nederland. Gelderland

Lochem

Kleine stad, ontstaan op een stuwwalflank langs de Berkel, op het kruispunt van wegen naar Zutphen, Deventer en Hengelo (Ov.). In 1233 kreeg Lochem stadsrechten. Reinald II liet de eivormige stad rond 1330 ommuren en voorzien van drie stadspoorten. De Blauwe Toren aan de zuidoostzijde en de dubbele omgrachting vormden een extra versterking. In 1543 en in 1615 werd een groot deel van de stad door brand verwoest. In de Tachtigjarige Oorlog wisselde Lochem enkele keren van bezetting. De vestingwerken werden daarbij niet gemoderniseerd; Lochem was strategisch gezien van weinig belang. In 1666 en 1672 viel Lochem in Münsterse handen en in 1693 was er opnieuw een stadsbrand. In 1750 slechtte men de muren, in 1881 de poorten en de Blauwe Toren. Met de komst van de spoorlijn Zutphen-Hengelo (Ov.) in 1865 brak een periode van voorspoed aan en verrezen onder meer de leerlooierijen van Reerink en de Gebr. Naeff (gesloopt 1975). De aanleg van het Twentekanaal in 1936 leidde aan de noordzijde tot een langgerekte industriële zone. Met het villapark Berkeloord (1910) aan de oostzijde als uitgangspunt, ontstond vooral na de Tweede Wereldoorlog aan de zuidrand van Lochem een half-cirkelvormige gordel van nieuwbouwwijken.

De Herv. kerk (Markt 4), oorspronkelijk gewijd aan St. Gudula, is een driebeukige laat-gotische hallenkerk met driezijdig gesloten koor, nevenkoor en een half ingebouwde toren van vijf geledingen met balustrade en ingesnoerde spits. Van de oudste kerk resteren de twee meest westelijke schippijlers (mogelijk eind 12de eeuw). Het dwarsschip en het huidige koor zijn rond 1400 gebouwd; de zijkapel aan de zuidzijde is in de 17de eeuw tot consistorie verbouwd. Met de bouw van de onderste drie geledingen van de toren begon men in 1478. Na een brand in 1543 volgden de ombouw tot hallenkerk, de bouw van het nevenkoor en de verhoging van de toren. De twee oudste klokken in de toren zijn gegoten door Henrick Wegewaert (1622) en Gerhart Schimmel (1687). Ten behoeve van een door G. Naeff geschonken carillon werd de toren in 1903 gerestaureerd en kreeg deze een nieuwe spits naar plannen van N. Molenaar. Een algehele kerkrestauratie volgde in 1973-'76.

Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven en netgewelven (nevenkoor). De kerk bevat 15de- en 16de-eeuwse muurschilderingen, waaronder een Boom van Jesse, een St. Christoffel en andere heiligen. Tot de inventaris behoren diverse oude grafzerken, waaronder die van Kunnegonde van Haeften van Verwolde (†1592), een preekstoel (1688) en een doopvont (18de eeuw). Het orgel werd in 1758 door J.T. Gilman gebouwd voor de R.K. Dominikanerkerk te Alkmaar en is in 1976 hier geplaatst. In 1981 plaatste men het koororgel, dat in 1807 door G.H. Quellhorst werd gebouwd voor de Herv. kerk te Heemse (Ov.).

De synagoge (Westerwal 6) is een zaalgebouw uit 1865 met neogotische details en een ingangomlijsting met accoladeboog. De sjoel werd in 1909 aan de rechterzijde vergroot met een travee. Het interieur bevat een plaatijzeren plafond (1909) en een vrouwengalerij met bewerkte balustrade.

Overige kerken. De Remonstrantse kerk ‘In alles de Liefde’ (Emmastraat 10), een zaalkerk met neogotische details en slanke geveltoren, is gebouwd in 1879 naar ontwerp van J. Bosch. De Geref. kerk (Graaf Ottoweg 4) is een zaalkerk met dakruiter uit circa 1910. De moderne R.K. St.-Josephkerk (Nieuwe Weg 18) verrees in 1957-'58 naar plannen van P. Starmans met een vrijstaande, opengewerkte toren.

Het stadhuis (Markt 2) is een fors vrijstaand pand uit 1634-'39, gebouwd

[p. 223]

Lochem, Stadhuis

ter plaatse van een in 1615 door brand verwoeste voorganger. Emond Hellenraet was bij het ontwerp betrokken. De zijgevels vertonen duidelijke laat-maniëristische vormen, evenals het oorspronkelijke zandstenen ingangspoortje (1634) met stadswapen en kwabmotieven. In 1741 werd de toegang verplaatst naar de oostzijde. Hier verrees een lange nieuwe gevel met natuurstenen pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl, in het fronton voorzien van het stadswapen. De wapens van de toenmalige raadsleden bevinden zich naast de deur, die in 1814 werd gesneden door J.F. Lenderink. Bij een restauratie in 1898-1900, naar plannen van G. Olthof, zijn de bovenste stukken van de topgevels gereconstrueerd. In 1982 kreeg het stadhuis een nieuwe vleugel. Het interieur bevat 17de-eeuwse sleutelstukken en een midden 18de-eeuwse schouw.

De voorm. openbare lagere school (Zuiderwal 9) is een gepleisterde middengangschool, gesticht in 1862 door het Nut van 't Algemeen en in 1868 vergroot, vermoedelijk naar plannen van J. Bosch. Sinds de restauratie in 1987 is het een woonhuis.

Postkantoren. Het voorm. postkantoor Achterstraat 11 is een fors gepleisterd pand met eclectische details uit 1878. Het ontwerp is mogelijk van J. Bosch. Het huidige postkantoor Markt 7-8 kwam in 1914-'15 tot stand naar plannen van rijksbouwmeester C.H. Peters, in simpele, op de neogotiek geënte vormen.

De Rijks Hogere Burger School (C. van Disselweg 14), nu Staring college, is in 1962 in functionalistische vormen gebouwd naar plannen van J. Wiedijk en heeft een U-vormige plattegrond met centrale gemeenschapsruimte en een les- en een sportvleugel.

Woonhuizen. Achter de jongere gevels van de huizen in de oudste straten bevinden zich nog resten van hoogwandige vakwerkhuizen en -achterbouwen. Het uit 1621 stammende achterhuis van Bierstraat 10 is het oudste en belangrijkste voorbeeld, maar ook Bierstraat 6, Walderstraat 1 en 17 bezitten nog 17de-eeuwse vakwerkresten. De trapgevel van Markt 1 (met gereconstrueerde onderpui) stamt uit 1638; Markt 9 heeft de jaartalankers ‘1639’. Het 19de-eeuwse neoclassicistische pand 't Ei 1 heeft mogelijk ook een 17de-eeuwse kern. De in opzet oudere panden Walderstraat 25 en Walderstraat 17 kregen later een nieuwe winkelpui, respectievelijk in circa 1870 en circa 1910. Puien in jugendstilvormen hebben de panden Den Olden Fr. Keijzer (Bierstraat 13) uit 1909 en Molenstraat 3 en Molenstraat 24. Een eerste uitleg van de stadskern was de zogeheten Indische wijk, gegroepeerd rondom de villa Java (Zwiepseweg 2). Dit gepleisterde neoclassicistische pand met middenrisaliet en fronton werd in 1841 gebouwd voor textielfabrikant J.G.H. Hoffman, die ook opdracht gaf tot de bouw van een kerkzaal met pastorie voor de Christelijk Afgescheidenen. Dit pand (Zutphenseweg 2) werd in 1853 kostschool en later het woonhuis Sumatra. De met eclectische details vormgegeven villa's Celebes (Nieuwstad 44), uit 1867, en Borneo (Barchemseweg 2), uit 1868, zijn beide door J. Bosch ontworpen. Van zijn hand is ook de voorm. Herv. pastorie Tramstraat 13, een fors gepleisterd eclectisch pand uit 1873, en vermoedelijk ook de rond 1875 gebouwde Bella Vista-huizen (Graaf Ottoweg 16-26). Vergelijkbaar eclectisch van vorm zijn de uit circa 1880 stammende panden Barchemseweg 15 en Zwiepseweg 27 en Zwiepseweg 29. De forse, gepleisterde neoclassicistische villa Stad Lochem (Nieuweweg 3) kwam in 1884 tot stand naar plannen van J. Bosch. In dezelfde tijd bouwde men de neoclassicistische villa's Nieuweweg 8, Elysium (Nieuweweg 10) en Nieuweweg 14. Een combinatie van neogotische en neorenaissance-elementen heeft villa De Koppel (Nieuweweg 31), gebouwd in 1884 naar plannen van N. Molenaar voor J.A. Staring. In 1885 gaf C.A.W. Nairac, oud-burgemeester

[p. 224]

Lochem, Villa's Nieuweweg 50-54

van Barneveld, aan H.P. Berlage opdracht tot de bouw van de drie nagenoeg gelijke villa's Nieuweweg 50-54; deze zijn uitgevoerd in een combinatie van neorenaissance- en chalet-stijl. Vergelijkbaar, maar forser van opzet zijn de twee in 1899 voor M. Naeff gebouwde, imposante vrijstaande villa's Nieuweweg 5-7, die beide De Pillinck heten. Aan de randen van de kern bouwde men enkele grote villa's, waaronder rond 1900 de villa Bergoord (Barchemseweg 80), die een combinatie van chalet- neorenaissance-elementen vertoont. Bij de drie rond 1910 gebouwde villa's Barchemseweg 94, Barchemseweg 96 en De Paaschberg (Lange Voren 1) zijn de chalet-details gecombineerd met jugendstil-elementen. Huize Beukenstein (Ampsenseweg 19) ontstond in 1917 in de Engelse landhuisstijl naar plannen van G.J. Postel voor W. Dull.

Het villapark Berkeloord (M. Naefflaan e.o.) ontstond in 1910 in opdracht van M. Naeff naar plannen van tuinarchitect S. Voorhoeve. In de ruime parkaanleg bouwde men villa's in latejugendstil- en vroeg-expressionistische vormen. Voorbeelden uit circa 1910 zijn H. Mulierlaan 2 - naar ontwerp van J.J. Hellendoorn -, H. Mulierlaan 17-19 en 't Keppelke (M. Naefflaan 24). Het voor de familie Naeff gebouwde huis M. Naefflaan 1 stamt uit circa 1915.

Sociëteiten. De in 1829 gestichte voorm. sociëteit De Eendracht (Oosterwal 22) kreeg in 1840 een eerste gebouw. Bij een uitbreiding in 1869, vermoedelijk naar plannen van J. Bosch, ontstond de huidige neoclassicistischevoorgevel met dorische pilasterstelling en fronton. De voorm. sociëteit

Lochem, Bleekhuisje

De Harmonie (Tramstraat 4) is een langgerekt eenlaags neoclassicistisch pand uit 1879, naar ontwerp van J. Bosch.

Verdedigingswerken. Aan de zuid-, oost- en westzijde van de stad resteren delen van de laat-middeleeuwse omgrachting, die rond 1850 tot singels werd omgevormd. Aan de westzijde bevindt zich de voorm. dorpsbleek met een 18de-eeuws bleekhuisje (Westerbleek 5) met vakwerkwanden en houten voorschotten (gerestaureerd in 1992). Het station (Stationsplein 1) is een neoclassicistisch gebouw (vierde klasse) van de Staatsspoorwegen, gebouwd in 1863 aan de lijn Zutphen-Enschede naar plannen van K.H. van Brederode. In 1879 heeft men de rechtervleugel verdubbeld en in 1902 aan beide zijden een lage vleugel toegevoegd.

Het trafohuisje (Julianaweg 3) is rond 1922 gebouwd in expressionistische vormen naar plannen van J. Gratama en G. Versteeg.

De watertoren (Paasberg 6) verrees in 1924 naar plannen van H. Wessel. De forse zeskantige bakstenen toren met aparte traptoren heeft inwendig een betonnen vlakbodemreservoir. De details, met name rond de deuren, zijn uitgevoerd in expressionistische vormen.

De Lochemsebrug over het Twenthekanaal (Stationsweg ong.) is een stalen vakwerkbrug uit 1948-'49, gebouwd ter plaatse van de in 1945 verwoeste betonnen boogbrug uit 1931-'32.

De gietijzeren lantaarnpaal bij Markt 26, uitgevoerd in eclectische vormen met vier armen, is in 1862 gegoten door J.C. Nering Bögel & Co. te Deventer.

Begraafplaatsen. De Isr. begraafplaats (bij Zutphenseweg 24), aangelegd begin 19de eeuw, bevat onder meer een gekoppelde grafsteen uit 1928 (5688). De in 1830 aangelegde Oude Alg. begraafplaats (Zutphenseweg 13) heeft aan weerszijden van de ingang neoclassicistische poortgebouwtjes in dorische vormen. Een zwerfkei maakt deel uit van het graf van de geoloog W.C.H. Staring (†1877). Verder zijn belangrijk de grafkelder van De Velhorst met het graf van J.C.J. van Löben Sels (†1850) en dat van de fabrikant G. Naeff (†1913). De Nieuwe Alg. begraafplaats (Zutphenseweg 93) is in 1929 aangelegd naar plannen van H.A.C. Poortman.

De Belvédère (Lochemseweg ong.), gelegen ten zuiden van Lochem, op het hoogste van punt de Lochemse berg is een uit 1893 daterende slanke ronde toren met korte steunberen. De bekroning van gewapend beton stamt uit de jaren zestig van de 20ste eeuw toen de toren dienst deed als luchtvaartuitkijktoren; momenteel wordt hij gebruikt als klimtoren.

Ampsen (Laan Ampsen 8), gelegen

[p. 225]

Huis Ampsen bij Lochem, plattegrond beletage

ten noorden van Lochem, is een voorm. havezate met uitgestrekt landgoed. Het in 1450 als ‘Nieuwen Ampsen’ genoemde huis werd in 1605 verwoest en in 1650 op L-vormige plattegrond herbouwd in opdracht van Gerrit Jan van Nagell. De kelder in de oostvleugel stamt uit deze tijd. De door Gerhart Schimmel gegoten luidklok dateert van 1687. Kort na het huwelijk in 1751 van Jan Herman Sigismund van Nagell met Mauritia Constancia le Leu de Wilhem volgde een ingrijpende verbouwing. Door toevoeging van een vleugel ontstond de huidige U-vormige plattegrond. De voorgevel kreeg een zandstenen pronkrisaliet in Lodewijk XIV-vormen met gelobd fronton voorzien van uurwerk en alliantiewapens. De toegangsbrug met hekwerk in Lodewijk XV-stijl stamt uit circa 1760. De hal heeft een stucwerkplafond in Lodewijk XV-vormen uit 1778. De middenrisaliet aan de achterzijde, geïnspireerd op de hierboven genoemde pronkrisaliet, is rond 1860 gebouwd in opdracht van J.A.C. van Nagell. In 1873 zijn aan weerszijden van de bordestrap 17de-eeuwse schildhoudende leeuwen geplaatst, afkomstig van de buitenplaats Vredestein (Betuwe). De achtkantige toren bij de westvleugel is in 1935 toegevoegd naar plannen van B.J. Beeftink. Het huis Ampsen is in 1981 gerestaureerd. Het noordwestelijke bouwhuis heeft een mogelijk 18de-eeuwse oorsprong en bevat woningen voor het personeel en een rentmeesterskantoor. Het oostelijke bouwhuis met voorm. oranjerie stamt uit 1855. Het rechthoekige grachtenstelsel om het hoofdgebouw is vermoedelijk begin 18de eeuw gegraven. De formele parkaanleg uit die tijd kreeg rond 1760 een overbos en een zichtas. Een deel van dit overbos werd vóór 1830 veranderd tot een landschappelijke aanleg

Lochem, Landhuis De Cloese

met beekje (de Slingergraven). Aan de noordwestzijde bevindt zich een sluisje met waterbuffet in Willem II-gotiek (1852). In het sterrenbos aan de westzijde staan een neoclassicistische grafkelder voor de familie Van Nagell (1866) en een restant van een ijskelder (1871).

De Cloese (De Cloese 1), gelegen ten oosten van Lochem, is een voorm. havezate, gebouwd kort na 1520 voor kanunnik Sweder van Kervenheim. Een gevelsteen uit 1564 getuigt van een kleine verbouwing voor Joest van Keppel. Begin 17de eeuw volgde een ingrijpende verbouwing tot een L-vormig huis met vierkante toren. A.H.P. Hubert liet het rond 1830 verbouwen tot een vierkant neoclassicistisch huis, dat in 1886 naar plannen van N. Molenaar werd gewijzigd in neorenaissance-stijl. De opdracht daartoe gaf C.J. Sickesz, die ook zorgde voor het herstel na een brand in 1890. Sinds 1959 huisvest De Cloese de Politieopleidingsschool Noordoost-Nederland. De tuin is begin 20ste eeuw aangelegd naar plannen van P.H. Wattez. Nabij het huis staat een hardstenen gedenkteken (bij Zwiepseweg 136) uit 1905 voor mr. C.J. Sickesz, grondlegger van het Waterschap De Berkel.

Overige landhuizen. Rondom Lochem staat een aantal landhuizen met bijbehorend landgoed. De ruïne van De Nettelhorst (bij Ruïnelaan 1-3), een 14de-eeuwse havezate die in 1760 werd herbouwd en in 1875 grotendeels

[p. 226]

gesloopt, bestaat uit de onderbouw van de traptoren en een stuk van de linkerachterhoek. Het bouwhuis (Ruïnelaan 1-3) dateert uit 1760 en is gebouwd in opdracht van Adolf Jacob Hendrik van Heeckeren. De voorm. havezate De Heest (De Heest 1) is een rond 1520 opgetrokken eenlaagspand met een haakse vleugel uit de eerste helft van de 18de eeuw. Het bijbehorende koetshuis met bovenwoning (De Heest 3) dateert uit 1908. De Velhorst (Velhorst 5) is een statig landhuis, waarvan de oorsprong teruggaat op een laat-17de-eeuwse spieker. Deze werd in opdracht van Ernst van Löben Sels gedeeltelijk afgebroken, waarna in 1741 een voorhuis met hoog bordes verrees. Zijn kleinzoon J.C.J. van Löben Sels liet in 1819 aan de achterzijde een woonbeuk toevoegen en aan de voorzijde een neoclassicistische driezijdige ingangspartij. In dezelfde tijd ontstond de theekoepel en is het uit 1741 daterende bouwhuis verbouwd. 't Ross (Rossweg 14) werd rond 1700 gesticht door Gerhard Dumbar. In 1867 liet H.A. ridder van Rappard het oude huis vervangen door een nieuw neoclassicistisch huis naar ontwerp van J.A. Gerritsen. De bovenverdieping in neorenaissance-vormen dateert uit 1890. Het ten westen van Lochem gelegen forse neoclassicistische herenhuis De Boekhorst (Boekhorsterlaan 8) is in 1845 gebouwd naar ontwerp van J.A. Gerritsen voor de geoloog W.C.H. Staring.

Barchem. Dit dorp ten zuidoosten van Lochem is in 1858 ontstaan bij de tol in de grintweg van Ruurlo naar Lochem. De Herv. kerk (Borculoseweg 2) is een zaalkerk met driezijdig gesloten koor en neogotische details, gebouwd in 1860 en rond 1930 verbouwd. Andere zaalkerken zijn de kapel van de Herv. gemeente (Lochemseweg 19) uit circa 1890 en de Geref. kerk (Beukenlaan 20) uit 1899, met aan de zijkant dakerkers voor de vensters. Het Woodbrokershuis (Woodbrokersweg 1) is een sociaal-cultureel centrum uit 1922, gebouwd in expressionistische vormen naar plannen van G.J. Postel. Hotel Meilink (Borculoseweg 4) is een fors pand uit 1880, uitgevoerd in chaletstijl en later voorzien van een veranda. Het brandspuithuisje (Beukenlaan ong.) stamt uit circa 1890; de brandweerkazerne (Van Damstraat 2) uit circa 1955 is een goed voorbeeld van wederopbouwarchitectuur.

Zwiep. Dit dorp ten oosten van Lochem staat bekend om zijn ‘Witte Wieven’-legenden. De hallenhuisboerderij De Kok (Nettelhorsterweg 3) stamt uit 1750. Het tolhuis (Zwiepseweg 148) is een sober neoclassicistisch pand met risalerende middenpartij uit 1858. Ernaast staat een gietijzeren wegwijzer uit dezelfde tijd. De windmolen ‘De Zwiepse Molen’ (Zwiepseweg 165), een achtkantige stellingkorenmolen op bakstenen onderbouw, werd in 1851 gebouwd voor E. Postel. De in 1873 op de huidige plek geplaatste molen is in 1967 gerestaureerd. Zwiepseweg 154 is een aardige dorpswinkel uit circa 1910.