Hoevelaken
Langgerekt dorp, ontstaan op een ontginningsas (Oosterdorpsstraat) van een in 1132 begonnen ontginning, die in 1286 naar het westen werd uitgebreid (Westerdorpsstraat). Het in 1402 voor het eerst vermelde kasteel Hoevelaken dat in de 15de eeuw van strategische betekenis was, ging in 1672 in vlammen op; mogelijk werd ook het dorp toen door brand verwoest. De verharding van de weg Amersfoort-Deventer (1806-'09) zorgde voor een economische impuls. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp sterk naar het noorden en zuidwesten uitgebreid.
De Herv. kerk (Westerdorpsstraat 67), oorspronkelijk gewijd aan St. Martinus, is een kruiskerk voorzien van een ongelede toren met achtzijdige spits. De toren dateert uit de 16de eeuw. In de klokkenstoel uit 1698 hangen een klok van Jan Tolhuis (1527) en een klok van Wouter Both en Eppe van der Arck (1628). Van de middeleeuwse kerk bleef vrijwel niets bewaard door verbouwingen en uitbreidingen tot een neogotische kruiskerk in 1866 en 1930 (zuidzijde). Boven de laat-gotische toreningang herinnert het jaartal 1873 aan de verbouwing van de toren in neogotische stijl. De pastorie (Westerdorpsstraat 65) is een blokvormige herenhuis in ‘Um 1800’-stijl uit circa 1916.
Buitenplaatsen. Ter vervanging
Hoevelaken, Huis Hoevelaken
van een vroeg-18de-eeuwse havezate verrees in 1925-'28 het huidige
Huis Hoevelaken (Westerdorpsstraat 68-70) in opdracht van C.J.K. van Aalst, president van de Nederlandse Handels Maatschappij, naar ontwerp van M.A. en J. van Nieukerken. Het landhuis heeft een verhoogd middenrisaliet, een aangebouwde ingangspartij voorzien van achtkantige toren met ui-vormige spits en een aangebouwde dienstvleugel. Het interieur bevat rijke schouwen, beschilderde plafonds en dessus-de-portes van Jacob de Wit, afkomstig uit enkele Amsterdamse huizen. Op de verdieping van de dienstvleugel bevindt zich een schilderijengalerij. Het huis ligt in een park dat zich geheel richt naar de oorspronkelijke langgerekte perceelstructuur van de buitenplaats. Het park is rond 1820 in landschapsstijl gewijzigd en in 1927 ingrijpend gereorganiseerd naar plannen van P.H. Wattez. Daarbij zijn de vijvers vergroot en nabij het huis zijn trappartijen aangelegd. Ten zuidwesten van het huis staan een voorm. koetshuis in neoclassicistische stijl (1867) en een door M.A. van Nieukerken ontworpen L-vormige, eenlaags portierswoning (1937).
De voorm. 18de-eeuwse buitenplaats Weldam (Park Weldam 1-7) is van 1935 tot 1960 vrijwel geheel verkaveld voor villabouw. De beplanting en de hoofdelementen van de aanleg bleven daarbij behouden. Van belang zijn de villa's De Booghof (Park Weldam 6) en Vinkenest (Park Weldam 7) beide in traditionalistische stijl uit circa 1935. Aan het einde van de Weldammerlaan (bij Weldammerlaan 9) staan twee hardstenen Lodewijk XIV-hekpijlers.
Boerderijen. Mogelijk 18de-eeuws
Auteursrechtelijk beschermd