Monumenten in Nederland. Gelderland

Heukelum
(gemeente Lingewaal)

Kleine stad, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een oeverwal van de Linge. Er kwam een gestrekt esdorp tot ontwikkeling dat waarschijnlijk in de 14de eeuw stadsrechten kreeg. De stedelijke ontwikkeling heeft zich na de middeleeuwen echter niet voortgezet. Na de Tweede Wereldoorlog is Heukelum in zuidwestelijke richting uitgebreid.

De Herv. kerk (Torenstraat 1), oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een eenbeukige kerk met een kort, vijfzijdig gesloten schip voorzien van een dakruiter met ingesnoerde spits en een hoger, vijfzijdig gesloten koor met sacristie en dwarsarm. De huidige kerk verrees in fasen ter plaatse van een voorganger uit circa 1250. De zuidelijke dwarsarm kwam rond 1350 tot stand; kap en topgevel dateren uit circa 1510. De voorm. sacristie is laat-14de-eeuws en het koor verrees rond circa 1400. Bij een brand in 1699 werden het oorspronkelijke schip en de vroeg-16de-eeuwse toren verwoest. Het huidige schip werd in 1728 nieuw gebouwd. Tegen de westzijde bevindt zich de grafkelder uit 1847 van de familie Fabricius van Heukelum. De dakruiter werd in 1858-'59 toegevoegd, is in 1910 vernieuwd en opnieuw in 1963-'66, bij de kerkrestauratie onder leiding van T. van Hoogevest. In de dakruiter hangt een door Peter Waghevens gegoten klok (1518).

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven voorzien van enkele klankpotten. De kerk bevat enkele grafzerken, waarvan de oudste uit 1616 dateert. Tot de inventaris behoren een preekstoel (circa 1640), een deels met oudere onderdelen vervaardigde herenbank (mogelijk uit 1701), een overhuifde herenbank (18de eeuw) en een door G.T. Bätz gebouwd orgel met Lodewijk XV-ornamentiek (1779; gerestaureerd in 1969).

Verdedigingswerken. Van de 16de- en 17de-eeuwse vestingwerken zijn aan de zuid- en westzijde van Heukelum delen van de gracht en de muur zichtbaar. De muren liggen verder grotendeels onder een aarden talud.

Het voorm. raadhuis (Voorstraat 2) is een vroeg-17de-eeuws dwars pand met dakruiter en een achteraanbouw uit 1915. De voorgevel is eind 19de eeuw gepleisterd en voorzien van een nieuwe omlijste toegang. Ondanks de bouw van een nieuw gemeentehuis (Gasthuisstraat 4) in 1964, heeft het oude gebouw tot 1989 als raadhuis gefunctioneerd.

Het voorm. Drostenhuis (Voorstraat 1) is een 17de-eeuws dwars eenlaagspand met boven de vensters uitkragende ontlastingsbogen op gebeeldhouwde maskerconsoles met ionische kapitelen. Het gebouw is in de 19de eeuw verhoogd. De linker zijgevel dateert uit 1929.

De voorm. school met den Bijbel (Torenstraat 8), gebouwd in 1912 in opdracht van jonkvrouwe C.A.E. Fabricius, is een drieklassige school met tegen de voorgevel een bakstenen pomp onder een schelpnis.

Kasteel Heukelum (Heidensweg 1). Dit omgrachte, rechthoekige kasteel met souterrain werd in 1735-'40 gebouwd in opdracht van Johan van der Stel ter plaatse van het middeleeuwse kasteel Merkenburgh. De deels ingebouwde poorttoren uit de tweede helft van de 14de eeuw is daarvan het enige restant. Deze toren met borstwering, kantelen en uitkragende arkeltorentjes werd in de 18de eeuw voorzien van een koepel met spits en in 1826-'27 van de huidige ingangspartij. Aan de achterzijde

[p. 202]

Heukelum, Kasteel Heukelum (1988)

van het kasteel bevindt zich een middenrisaliet met deur- en vensteromlijsting in Lodewijk XIV-vormen. Het interieur bevat onder meer een 17de-eeuwse schouw met zandstenen hermen, stucdecoraties in Lodewijk XV-stijl en uit de 19de eeuw enkele stucplafonds, historiserende decoraties in onder andere neo-Lodewijk XIV-stijl, een geschilderd behangsel met jachttaferelen en een neo-renaissance-schouw.

Aan het voorplein staan twee rond 1740 gebouwde rechthoekige bouwhuizen. Het rechter bouwhuis is een oranjerie geweest, het linker is in 1857 gewijzigd. Zowel bij de formele parkaanleg uit circa 1734 als bij de vroeg-19de-eeuwse landschappelijke parkaanleg, zijn oudere elementen, zoals de oprijlaan vanuit het dorp, geïntegreerd. Aan het begin van de oprijlaan staan twee 18de-eeuwse bakstenen hekpijlers.

Woonhuizen. Een aantal huizen in Heukelum heeft achter de 19de-eeuwse gevel een oudere, mogelijk 17de-eeuwse kern behouden. Voorbeelden hiervan zijn het gepleisterde dwarse eenlaagspand Torenstraat 2, dat vroeger een herberg was en de woning van de smid van de naastgelegen 18de-eeuwse smederij Torenstraat 4, en het gepleisterde dwarse huis Torenstraat 15 uit circa 1875 met schijnvoegen en eclectische kenmerken.

De stadsboerderij Groenewal 34-35 is een hallenhuisboerderij met een gepleisterd dwars voorhuis van 16de-eeuwse oorsprong en rechts een uitgebouwde kamer. Op het erf staat een vijfroedige schuurberg.