Monumenten in Nederland. Gelderland

's-Heerenberg
(gemeente Bergh)

's-Heerenberg, Huis Bergh

Kleine stad, ontstaan aan de zuidrand van een stuwwal bij de tol aan de splitsing van de weg van Emmerik naar Zutphen en naar Zevenaar. Rond 1240 werd hier Huis Bergh gesticht. De nederzetting kreeg in 1379 stadsrechten. Vóór 1473 ontstond een eerste stadsuitleg met omwalling. Een tweede uitleg met omwalling kwam tot stand in 1727. De vestiging van een borstelfabriek (1892), de dropfabriek Katja (1911) en de opname in de stoomtramlijn Zutphen-Emmerik (1909) zijn tekenend voor de bloei rond 1900. Na de Tweede Wereldoorlog verrezen vooral aan de oostzijde enkele woonwijken.

Huis Bergh (Hof van Bergh 1) is een omgracht mottekasteel met voorburcht. Hendrik van den Bergh liet rond 1240 een ronde tufstenen donjon op een motte bouwen. Tegen de oostzijde van dit - verdwenen - donjon trok men mogelijk begin 14de eeuw een langgerekt zaalgebouw op. Uit die tijd is ook de in aanleg elfhoekige ringmuur met vier ronde waltorens. Begin 15de eeuw verrees ter plaatse van de oorspronkelijke toegang een forse vierkante woontoren met borstwering en arkeltorentjes. Het kasteel kwam in 1416 in bezit van het geslacht Van der Leck, waarvan de heren vanaf 1486 als graaf Van den Bergh werden aangeduid. Bij een vergroting en verbouw in 1599-1611 - naar plannen van Willem van Bommel - verrezen aan de zijde van de binnenplaats een traptoren en een nieuwe gevel. De muurankers tonen de initialen van de opdrachtgevers: H(erman) G(raf) Z(u) D(em) B(erge), M(aria) M(arkgräfin) V(on) B(ergen). Een rechthoekige vergroting aan de noordoostzijde rond 1630 ging ten koste van de gracht. In 1679 volgde de bouw van een nieuwe zandstenen toegangspoort met wapensteen, naar plannen van Anton Hulse. Uit dezelfde tijd is de rijk bewerkte barokke deuromlijsting van het hoofdgebouw in Baumberger zandsteen van de Coesfeldse beeldhouwer Jan Rendelers. Aan de zuidoostzijde verrees in 1728 een kapel. De hoge heerlijkheid vererfde in 1712 aan de vorsten Von Hohenzollern-Sigmaringen. Franz Wilhelm van Hohenzollern liet na een brand in 1735 het verwoeste oostelijke deel van de hoofdburcht herbouwen in 1736-'46 naar plannen van Lalane de Duthay en Gerrit Ravenschot. In 1912 kocht de Enschedese textielfabrikant J.H. van Heek het kasteel. Na restauratie in 1929 werd het in 1939 opnieuw deels door brand verwoest en in 1939-'41 hersteld naar plannen van H. van Heeswijk. Sindsdien biedt het kasteel onderdak aan de rijke kunstcollectie van Huis Bergh. De trapeziumvormige en door een gracht omgeven voorburcht kreeg begin 15de eeuw een toegangspoort en ronde hoektorens - de zuidoostelijke is in 1930 herbouwd. Aan de noordzijde staat het vroeg-16de-eeuwse rentmeestershuis, dat begin 17de eeuw is verlengd en verhoogd tot een bouwhuis.

De Herv. kerk (Hof van Bergh 2), oorspronkelijk gewijd aan St. Georgius en St. Pancratius, bestaat uit een kort eenbeukig schip en een dwarsbeuk. Rond 1259 werd op de plek van de huidige kerk een kapel gesticht, die na uitbreiding in 1399 tot parochiekerk werd verheven. In 1446-'47 volgde uitbreiding met een driedelig koor. Omstreeks deze tijd verrezen eerst het huidige schip en vervolgens de dwarsbeuk. Na ernstige schade in 1568 en 1603 - toen het dak instortte - werd de dwarsbeuk in 1610-'12 tot kerk ingericht. Het van zijn zijbeuken ontdane schip werd kosterswoning. Begin 19de eeuw verdwenen de laatste resten van koor en toren. Naar plannen van M. Meijerink vond in 1925-'26 een restauratie plaats. Tot de inventaris behoren enkele oude grafzerken, een midden-17de-eeuwse preekstoel en een door H. Haffmans in 1861 gebouwd orgel, waarin delen van het oude orgel van Thomas Weidtmann (1742) zijn verwerkt. Het kerkhof bevat enkele 18de-eeuwse zerken en het graf van J.H. van Heek (†1957).

Het voorm. Oude Gasthuis (Gasthuisplein 2) is een langgerekt gebouw met hoog zadeldak, gesticht rond 1450 door Willem II van den Bergh. Ter plaatse van de (in 1949 herbouwde) dakruiter bevindt zich de oorspronkelijke kapel. Na een brand in 1618 heeft men het oostelijke deel tot armenkameren ingericht. In 1923 werd de noordelijke vleugel gesloopt en de rest tot woonhuis verbouwd.

[p. 195]

De R.K. St.-Pancratiuskerk (Hofstraat 2) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek met een door zijkapellen geflankeerd koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits. Koor, kapellen en dwarsschiparmen zijn driezijdig gesloten. De kerk verrees in 1895-'97 naar plannen van A. Tepe ter plaatse van een voorganger uit 1803. In de toren hangen drie door Geert van Wou gegoten klokken (1496). Tot de inventaris uit de bouwtijd behoren het door W. Mengelberg vervaardigde hoofdaltaar en meubilair en het orgel van M. Maarschalkerweerd.

Het voorm. klooster St. Bonifatius (Emmerikseweg 13) is een fors drielaags gebouw met vier vleugels rondom een binnenplaats, gebouwd in 1908-'09 voor Duitse jezuïeten. De Akense architect Keucken ontwierp het klooster met neogotische details en de kapel in neoromaanse vormen. Het is een goed voorbeeld van een zogeheten ‘Kulturkampf’-klooster. In 1937 kwam het in bezit van de Witte Paters en in 1958 van de Salesianen van Don Bosco. Sinds 1974 biedt het onderdak aan het museum ‘Gouden handen’. In de voorm. kloostertuin bevindt zich een processiepark met een kapel en kruiswegstaties met Duitse opschriften.

Verdedigingswerken. Van de laat-15de-eeuwse aarden wal met wachttorens zijn aan de noordkant enkele resten bewaard gebleven. De vierkante waltoren en de ‘Hondenhut’ (Muntwal 2) - een 15de-eeuws wachthuis - zijn niet oorspronkelijk maar herbouwd in resp. 1928 en in 1942.

Het stadhuis (Marktstraat 2) is een rijzig laat-gotisch pand met zadeldak tussen tuitgevels en een slanke achtkantige traptoren voorzien van een helmbekroning met koepeltje. Daarin hangt een klok uit 1526, gegoten door Segewinus Hatiseren. Het stadhuis is waarschijnlijk in 1526-'31 gebouwd. Het heeft een kelder met tongewelven. Het gebouw is in 1914-'17 ingrijpend gerestaureerd door Jac. van Gils en in 1987 aan de achterzijde aanzienlijk uitgebreid.

De voorm. munt (Muntwal 1) is een laat-gotisch dwars pand met zadeldak tussen trapgevels met ezelsruggen. Het werd begin 16de eeuw gebouwd en in 1968 gerestaureerd.

's-Heerenberg, Stadhuis

Douanekantoren. Emmerikseweg 11 is een pand met chalet- en neorenaissance-elementen. Het rond 1911 als belastingkantoor voor invoerrechten gebouwde pand werd later marechausseekazerne. Het even oude pand Emmerikseweg 15 was oorspronkelijk kantoor en woning voor notaris Calshoven, later was het grenskantoor.

De openbare lagere school (Oudste Poortstraat 22) is een vierklassige school met onderwijzerswoning, gebouwd in 1893 door H.J.L. Ovink en kort daarop uitgebreid met twee lokalen.

De Boetselaersborg (Het Kattenburg 6) is een L-vormig adellijk huis met achtkantige traptoren. Volgens de gedenksteen werd het in 1550 gesticht door Daem en Hector, bastaardzonen van Willem III van den Bergh. Willem Jacob van Boetzelaer liet het huis in 1632 ingrijpend verbouwen. Begin 19de eeuw kreeg het zijn huidige aanzien, waarna nog in 1927 en 1945 herstellingen zijn uitgevoerd.

Woonhuizen. Enkele van de woonhuizen in 's-Heerenberg hebben nog een laat-middeleeuwse oorsprong. Het beste voorbeeld is het Hajeniushuis (Oudste Poortstraat 7), een dwars huis met hoog zadeldak tussen puntgevels met restanten van muizetandlijsten. Het dateert uit het begin van de 16de eeuw en is eind 18de eeuw verbouwd. Een 16de-eeuwse oorsprong hebben ook Hofstraat 8, het huis In de Lantscroon (Molenstraat

's-Heerenberg, Kaatsbaan

12) en de Oude Pastorie (Muntwal 7), maar deze laatste is in 1941 vrijwel geheel herbouwd. De voorm. Herv. pastorie, Hofstraat 1, is een sober neoclassicistisch pand uit 1857. In 1870 herbouwd is het iets rijkere en gepleisterde Johannes van Esserenhuis (Marktstraat 3). Het uit 1871 stammende pand Walstraat 3 heeft als synagoge dienst gedaan. Eclectisch in details is het forse herenhuis Oudste Poortstraat 15. Het dubbele herenhuis 't Olde Posthuus (Marktstraat 9-11) uit circa 1905 heeft neorenaissance- en jugendstildetails. De eenlaagspanden Muntwal 11-23 zijn in 1939 in traditionalistische vormen gebouwd naar plannen van Th.J. van Ditshuizen.

De voorm. kaatsbaan (Gaarde 2-4) is een langgerekt 16de-eeuws gebouw met hoog schilddak, dat later is verbouwd tot vier woningen.

De windmolen (Zeddamseweg 79) is een ronde beltmolen zonder wiekenkruis, voorzien van een met dakleer gedekte houten kap. In 1829 liet A. von Hohenzollern-Sigmaringen, heer van Bergh de molen bouwen door molenmaker J.F. Ubbing. Daarbij gebruikte men baksteen, afkomstig van de in die tijd gesloopte stadspoorten van Emmerik.

Azewijn. Dorp gelegen ten oosten van 's-Heerenberg. De R.K. St.-Mattheuskerk (Mattheusplein 1) is een driebeukige pseudobasiliek met een toren van drie geledingen met tentdak. De kerk ontstond in 1890-'91 naar plannen van G. te Riele. Na verwoesting in 1945 kwamen in 1950-'51 het huidige schip en koor tot stand naar plannen van A.J.M. Vosman. Het kerkhof bevat een kruisigingsgroep en een neogotisch grafteken voor F. Hoegen (†1888) met engel.

[p. 196]

Stokkum. Dorp gelegen ten westen van 's-Heerenberg. De R.K. St.-Suitbertuskerk (Past. van Sonnebeeckstraat 22) is een neogotische kruiskerk uit 1914-'15, gebouwd naar plannen van J. van Gils en Joh. van Dongen. De windmolen ‘Düffels Möl’ (Molenberg 9) is een ronde stenen grondzeiler voorzien van een met riet gedekte houten kap. De korenmolen dateert uit 1861 en is in 1986 gerestaureerd.