Monumenten in Nederland. Gelderland

Groesbeek

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de rand van een stuwwal bij het lagere bekken van het riviertje de Groesbeek. Het dorp kreeg in 1865 een station aan de lijn Nijmegen-Kleef. In de Tweede Wereldoorlog werd Groesbeek zwaar getroffen. Na de oorlog zijn uitbreidingen in zuidelijke en noordwestelijke richting tot stand gekomen.

De Herv. kerk (Kerkstraat 6), voorheen gewijd aan St. Cosmas en St. Damianus, is een eenbeukige kerk met hoger, driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits. De toren is eind 14de eeuw gebouwd en heeft een laat-15de-eeuwse spits. Het laat-gotische koor dateert uit de tweede helft van de 15de eeuw. Bij de restauratie van toren en koor in 1953-'54, onder leiding van A. van der Kloot, heeft men het 15de-eeuwse schip - dat in 1798 was verwoest - in pseudo-gotische vormen herbouwd op de oude fundamenten. Tevens is toen aan de noordzijde van het koor een consistorie toegevoegd. Het koor heeft inwendig een vlakke houten zoldering. Tot de inventaris behoren enkele 19de-eeuwse grafzerken en een gedenkteken voor de familie Verschuer (circa 1880).

De R.K. St.-Cosmas en

[p. 181]

Damianuskerk (Pannenstraat 1) heeft een driebeukige opzet in de vorm van een Grieks kruis, met een polygonale apsis en een ter zijde geplaatste, onvoltooide toren van twee geledingen met tentdak. Deze neoromaanse kerk verrees in 1920-'22 naar ontwerp van C. Franssen ter vervanging van een voorganger uit 1832-'33. Het interieur wordt gedekt door een koepelgewelf (viering) en graatgewelven. De klok in het vieringtorentje is gegoten door Henricus van Trier (1648). De naastgelegen pastorie (Kloosterstraat 2) is in 1920-'22 gebouwd naar ontwerp van C. Franssen.

Het voorm. Liefdesgesticht van de zusters van Liefde (Hollands Klooster 1-6) is een gepleisterd eclectisch pand met drie vleugels voorzien van topgevels. Het middendeel werd in 1853-'54 gebouwd naar ontwerp van H.J. van den Brink en bevatte het klooster en de St.-Josephschool. De twee zijvleugels, waarin Huize St. Joseph voor bejaarde vrouwen werd gevestigd, kwamen in 1866 tot stand en de neogotische kapel in 1897. Thans zijn in het complex wooneenheden ondergebracht.

Het voorm. R.K. sanatorium ‘Dekkerswald’ (Nijmeegsebaan 31), thans Medisch Centrum Dekkerswald, is in 1911-'13 gebouwd naar ontwerp van Ed. Cuypers. Het deels gepleisterde hoofdgebouw wordt geflankeerd door zijvleugels met hoger opgetrokken middenrisalieten en is in 1929 met een verdieping verhoogd naar ontwerp van A. van Geyn. Tot het complex behoort de in 1918 gebouwde St.-Antonius van Paduakapel, een zaalkerk met lager, smaller koor, dakruiter en portaal. De kapel bevat een mozaïek van het Laatste Avondmaal (1921) naar ontwerp van P. Gerrits. Op het terrein staan verder een draaibare, houten lighal (circa 1913) en een nachtportiershuisje (circa 1920). De twee wit geschilderde dienstwoningen Nijmeegsebaan 19 en 41 uit circa 1930 zijn mogelijk door A. van Geyn ontworpen.

Het voorm. raadhuis (Dorpsstraat 31) is in 1943 in zijn huidige vorm ontstaan door ingrijpende verbouwing van een voorm. postkantoor uit 1912. Het ontwerp met invloeden van de Delftse School is van P. Leenders.

Woonhuizen. Het in chaletstijl opgetrokken pand Knapheideweg 2 is de voorm. koetsierswoning van het landgoed De Wolfsberg en is rond 1860 gebouwd in opdracht van de familie Rijnbende. De wit geschilderde Villa Rhäta (Postweg 11), met koetshuis en dienstwoning, verrees rond 1886 in opdracht van jhr. De Marees van Swinderen - eveneens in chaletstijl. Ook de villa Vogel Sangh (Zevenheuvelenweg 3) uit circa 1900 vertoont chaletstijlelementen. Neorenaissance-elementen heeft het huis Bosstraat 7 uit circa 1900. Het dubbele woonhuis Houtlaan 12-14 is in 1925 ontworpen door architect Verbeeten. Het circa 1928 in opdracht van P.J.M. van Stokkum als zomerhuis gebouwde pand Panoramaberg 1 vertoont expressionistische elementen.

Windmolen ‘De Zuidmolen’ (Herwendaalseweg 1) is een ronde bakstenen beltmolen voorzien van een met dakleer gedekte houten kap. De in 1857 gebouwde korenmolen is in 1976 gerestaureerd.

Het trafohuisje (bij Molenweg 8) dateert uit circa 1922 en heeft zakelijkexpressionistische vormen, waarschijnlijk naar ontwerp van G. Versteeg sr.

De Heilig Landstichting (Profetenlaan 2), gelegen ten noordwesten

Heilig Landstichting bij Groesbeek, Cenakelkerk (1981)

van Groesbeek, aan de rand van Nijmegen, is in 1911 opgericht door kapelaan A. Suys met als doel het bevorderen van de kennis over Palestina en het leven van Christus. Architect Jan Stuyt en de beeldend kunstenaar, later conservator, P. Gerrits ontwierpen en decoreerden tussen 1913 en 1952 een verzameling aan de bijbelse geschiedenis ontleende gebouwen en objecten in oosterse stijl. De rondgang over het terrein begint bij de Heilig Hartbasiliek (1932-'36). Van deze groots opgezette centraalbouw zijn alleen het atrium en een deel van het schip voltooid. De rondgang volgt het leven van Christus en leidt onder meer langs het dorp Nazareth (1916-'18), een tollenaarswoning (1924), een Oosterse herberg (1923), het paleis van Pilatus (1930-40), een aantal in reliëf en mozaïek uitgevoerde kruiswegstaties (1916-31), een in beton uitgevoerde Kruisberg met Heilig Graf (1915-'28) en de Hemelvaartskoepel (1916). Eindpunt van de rondgang is de Cenakelkerk (Mgr. Suysplein 3), gewijd aan St. Anthonius van Padua. Deze gepleisterde kerk verrees in 1913-'15 naar ontwerp van J. Stuyt (geassisteerd door Jos. Margry) en bestaat uit een voorportaal geflankeerd door ranke torens, een voorschip met zijkapellen, een achtzijdige centraalbouw met cirkelvormige kapellen en een koor met nevenruimtes en halfronde apsis. In de loggia boven het portaal bevindt zich

[p. 182]

Heilig Landstichting bij Groesbeek, trafohuisje

een mozaïek met een voorstelling van het Laatste Avondmaal. De centraalbouw wordt gedekt door een groot koepelgewelf in gewapend beton - één van de eerste in dat formaat in Nederland -, naar technisch ontwerp van J.G. Wiebenga van de firma Stulemeyer. Het interieur bevat mozaïeken en schilderingen naar ontwerp van P. Gerrits (1921-'32). Uit dezelfde tijd als de kerk zijn de pastorie ‘Sion’ (Mgr. Suysplein 1) en de begraafplaats (bij Mgr. Suysplein 4) met onregelmatig gevormde, laag ommuurde graftuintjes en landschappelijke aanleg. Tot het complex behoorden verder onder meer het voorm. klooster, later tevens pelgrimshuis, Casa Nova (Mgr. Suysplein 5; 1913-'15 en circa 1922), een poortgebouw met woning (Profetenlaan 15; 1916), het voorm. klooster Stella Matutina (Mgr. Suyslaan 4; 1922-'23) en een trafohuisje (tegenover Profetenlaan 1a; 1916). Deze gepleisterde panden zijn opgebouwd uit verspringende blokvormige bouwdelen met platte daken en koepelvormen; een aantal heeft een fries van okergele en zwarte tegels in blokpatroon. De meeste van deze gebouwen maken inmiddels geen deel meer uit van het huidige Bijbels Openluchtmuseum.

De R.K. St.-Antonius van Paduakerk van Breedeweg (Bredeweg 70), gelegen ten zuiden van Groesbeek, is een driebeukige basiliek met halfronde apsis en baptisterium.

Tegen de pseudobasilicale noordbeuk staan een toren van twee geledingen met zadeldak en twee portalen. De kerk is in 1949 in de traditionalistische vormen van de Delftse school gebouwd naar ontwerp van J.G. Deur en C. Pouderoyen, ter vervanging van een in 1944 verwoeste voorganger uit 1935. De toren kwam in 1953-'54 gereed. De pastorie (St.-Antoniusweg 2) dateert evenals de kerk uit 1949.

De R.K. kerk Goddelijk Hart van Jesus van De Horst (Ketelstraat 1), gelegen te oosten van Groesbeek, is een wit geschilderde driebeukige basiliek met voorportaal, baptisterium en een terzijde geplaatste toren van twee geledingen met tentdak. De kerk is in 1951-'52 gebouwd in de trant van de Bossche School naar een ontwerp van N. van der Laan, ter vervanging van een in 1944 verwoeste voorganger uit 1927-'28. De muurschilderingen en de gebrandschilderde ramen uit 1952 zijn ontworpen door L. Simon. De niet geschilderde pastorie (Ketelstraat 3) is gelijktijdig met de kerk gebouwd.