Ermelo
Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de overgang van de Veluwestuwwal en de dekzandgordel. Ermelo wordt in 855 voor het eerst vermeld. In de late middeleeuwen liep de belangrijke handelsweg Amerfoort-Zwolle door het dorp. Deze route (Putterweg-Harderwijkerweg) vormt sinds 1830 een deel van de Zuiderzeestraatweg. Aan de ten westen van het dorp aangelegde spoorlijn Amersfoort-Zwolle (1863) werd in 1882 het station Ermelo-Veldwijk geopend, waarna het dorp een sterke groei doormaakte. Eind 19de eeuw werden in Ermelo enkele psychiatrische inrichtingen gevestigd. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp vooral naar het westen en zuiden uitgebreid.
De
Herv. kerk (Putterweg 16) is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde spits. Het schip, dat rond 1500 zijn huidige laat-gotische vorm kreeg, bevat nog delen van de waarschijnlijk vroeg-12de-eeuwse, in ijzeroer- en tufsteen opgetrokken zaalkerk. Het romaanse koor ontstond later in de 12de eeuw. Het is verhoogd in de eerste helft van de 13de eeuw en nogmaals
Ermelo, Herv. kerk
aan het eind van de 14de eeuw toen ook de huidige gotische apsis werd toegevoegd. De drie onderste geledingen van de romaanse tufstenen toren stammen uit circa 1200, de vierde is een halve eeuw jonger. In de toren hangt een door Johannes en Wilhelmus Hoerken gegoten klok (1459). De kerk is verbouwd in 1632-'33, 1899 en 1918-'20. De bij de laatste verbouwingen toegevoegde dwarspanden zijn gesloopt bij de restauratie in 1970-'73. Tot de inventaris behoren twee romaanse doopvonten (circa 1200) en een grafzerk voor de schout Cornelis van Coet (†1604). Van elders afkomstig zijn de 17de-eeuwse preekstoel en het door G.T. Bätz gebouwde orgel (1816).
Overige kerken. De Zendingskerk (Harderwijkerweg 10) heeft zijn huidige expressionistische vormen gekregen in 1934 door een ingrijpende verbouwing van de oorspronkelijke, neogotische kerk uit 1860. De uit 1898 daterende (Geref.) Immanuelkerk (Stationsweg 135) is een zaalkerk met neogotische elementen. De toren met ingesnoerde spits is toegevoegd in 1921 naar ontwerp van E. Knevel. Aan de achterzijde bevindt zich de in neorenaissancestijl opgetrokken pastorie (Stationsstraat 133) uit 1899. De (Herv.) Nieuwe Kerk (Horsterweg 40) is een kruiskerk voorzien van een hoektoren met tentdak, gebouwd rond 1930 in zakelijk-expressionistische stijl.
Het station (Stationstraat 126), oorspronkelijk ‘Ermelo-Veldwijk’, is een eilandstation met neorenaissance-details en een ver overstekend zadeldak. Het is in 1897 gebouwd voor de Nederlandsche Centraal-Spoorwegmaatschappij.
Psychiatrische inrichtingen. Het psychiatrisch ziekenhuis Veldwijk (Veldwijk 75) is in 1884 ontstaan, toen de Vereeniging Verzorging van Krankzinnigen en Zenuwlijders in Nederland de buitenplaats Veldwijk aankocht van M.J. Chevallier. Op dit terrein met landschappelijke parkaanleg verrees in de loop van de tijd een groot aantal paviljoens; de meeste zijn in neorenaissancestijl ontworpen door E.G. Wentink. Op het terrein staat verder de (Geref.) Lucaskerk, gebouwd in 1889 in neorenaissance-stijl als een zaalkerk met een toren van drie geledingen met achtkantige lantaarn. Het transept is later toegevoegd. De inrichting voor verstandelijk gehandicapten 's Heerenloo-Lozenoord (Fokko Kortlanglaan 25) is in 1890 ontstaan, toen de Vereniging tot Opvoeding en Verpleging van Idiote en Achterlijke Kinderen de buitenplaats 's Heerenloo aankocht. Die buitenplaats was in de 18de eeuw ingericht op de plek van een in 1594 afgebroken johannieter commanderij, waarvan alleen nog het poortgebouw (bij Fokko Kortlanglaan 25) resteert. Dit in laat-gotische en vroegrenaissancistische vormen opgetrokken gebouw dateert uit circa 1530.
De naastgelegen blokvormige eclectische villa (Fokko Kortlanglaan 25) verrees in 1876 ter vervanging van een ouder landhuis. Na 1890 zijn op het terrein verschillende paviljoens in neorenaissancestijl gebouwd naar ontwerp van directeur F. Kortlang, die oorspronkelijk architect was. Veel van die paviljoens zijn inmiddels vervangen. Zijn zoon J. Kortlang ontwierp diverse paviljoens in expressionistische stijl. In 1909 werd op het aangrenzende terrein Lozenoord een inrichting voor zwakzinnige meisjes gesticht, gevolgd door de inrichting Groot Emaus. De in 1913 als dokterswoning gebouwde ‘Villa Kakelbont’ (Fokko Kortlanglaan 3) vertoont rationalistische elementen. Het pand is ontworpen door J. Kortlang, evenals de tot het complex behorende (Geref.) Opstandingskerk uit 1921-'22 - een expressionistische kruiskerk met toren - en de dubbele dienstwoningen Groene Allee 2-8 (circa 1927) met cottagestijl-elementen. De uit 1934 daterende Chr. lagere school (Fokko Kortlanglaan 46) in zakelijk-expressionistische stijl is een ontwerp van A. van der Kraan. Het sanatorium De Hooge Riet (Veldwijk 40) is in 1938-'39 opgetrokken in zakelijk-expressionistische stijl naar ontwerp van E.J. Rothuizen. Het sterk horizontaal georiënteerde eenlaagspand heeft een middenpartij met mezzanino.
Oud Groevenbeek (Putterweg 230). Het centrum van dit met zichtassen opgezette ontginningslandgoed wordt gevormd door een landhuis met ten opzichte van elkaar verspringende vleugels en een toren met achtkantige lantaarn. Dit landhuis met neorenaissanceelementen verrees in 1907-'08 in opdracht
Auteursrechtelijk beschermd
