Monumenten in Nederland. Gelderland

Ede

Flankesdorp, ontstaan op de westrand van de Veluwestuwwal en in 800 voor het eerst vermeld. Later groeide het uit tot een brinkdorp. Door de komst van een eiermarkt in 1853 werd Ede een regionaal centrum. Deze centrumfunctie kreeg een extra impuls door de aanleg van de aftakking Ede-Nijkerk (1902) van de spoorlijn Utrecht-Arnhem (1843). Op domeingronden aan de oostzijde van het dorp werd in 1906 een militair oefenterrein met kazernes ingericht, waardoor Ede een belangrijke garnizoensplaats werd. In 1945 leed het dorp ernstige oorlogsschade. Na de oorlog werd Ede een groeikern. Het dorp breidde naar alle zijden aanzienlijk uit. De oorspronkelijke dorpskern werd sterk aangetast.

De (Oude) Herv. kerk (Grotestraat 58), oorspronkelijk gewijd aan St. Barbara, is een driebeukige pseudobasilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een forse toren van vier geledingen met balustrade en ingesnoerde spits. De noordmuur van het huidige schip bevat overblijfselen van een 12de-eeuws romaans tufstenen schip, dat in 1420 afbrandde. Kort daarop verrees een nieuw en hoger eenbeukig schip. In het derde kwart van de 15de eeuw kwam de zuidbeuk tot stand, eind 15de eeuw gevolgd door een dwarsschip, koor en sacristie. Deze laat-gotische kerk werd in 1635 door brand geteisterd en daarna hersteld. De noordbeuk van het schip is toegevoegd bij de kerkrestauratie van 1963-'67. De met tufsteen beklede, gotische toren verrees in het derde kwart van de 15de eeuw. Na de brand van 1635 bekroonde men de toren met een van spits- en rondboognissen voorziene bakstenen balustrade. In de toren bevindt zich een klokkenstoel uit 1730. De torenspits is in 1886 hersteld.

Het kerkinterieur wordt gedekt door netgewelven op kraagstenen (dwarsschip en koor) en kruisgewelven, die deels zijn aangebracht in 1643 (middenschip en zuidbeuk). In het koor en dwarsschip bevinden zich enkele florale gewelfschilderingen (eerste helft 15de eeuw). De kerk bevat enkele oude, voornamelijk 18de-eeuwse, grafzerken. Tot de inventaris behoren verder een (verplaatst) doophek en een rijk gesneden preekstoel (1674), beide vervaardigd door Hendrik Evertz. en Jan Cornelis Kraak. Het door P. van Dam gebouwde orgel (1877) is

Ede, Johan Willem Frisokazerne (1995)

afkomstig uit Nieuwe Niedorp (NH) en is in 1967 geplaatst.

Overige kerken. De (Geref.) Noorderkerk (Amsterdamseweg 11) is een kruiskerk met een bij de viering geplaatste toren met achtzijdige spits. Deze kerk met neorenaissance- en rationalistische details verrees in 1903 naar plannen van A. Kool. De kerk bevat een uit Limmen (NH) afkomstig orgel (1918). De Evang. Luth. kerk (Beukenlaan 12) is een zaalkerk uit 1917, naar ontwerp van L. van Zoelen. De kerk is in 1937 verbouwd. De Nieuwe Herv. kerk (Verlengde Maanderweg 33), een zaalkerk in zakelijk-expressionistische vormen, kwam in 1937-'38 tot stand naar plannen van T.G. Slijkhuis. De R.K. St.-Antonius van Paduakerk (Stationsweg 112) is een driebeukige kerk met brede zadeldaktoren in romaanse vormen, gebouwd in 1952-'53 naar plannen van J.M. van Hardeveld ter plaatse van een in 1945 verwoeste voorganger. De R.K. Goede Herderkerk (Ganzeweide 17) is een belangrijke moderne kerk met terzijde staande toren en opvallende voorgevel, gebouwd in 1957-'58 naar plannen van B.J. en H.M. Koldewey.

Het kazernecomplex Ede West (Nieuwe Kazernelaan 2) bestaat uit een groot aantal militaire gebouwen, die vanaf 1906 in gebruik zijn genomen. Van belang zijn de twee in 1904-'06 gebouwde infanteriekazerzes langs de Klinkenbergerweg;

[p. 156]

Ede, Enka-fabriek

aan de noordzijde de Mauritskazerne en aan de zuidzijde de Johan Willem Frisokazerne. Deze in neorenaissance-vormen uitgevoerde bataljonskazernes, met langgerekte voorgevel en drielaags middenpartij, hebben aan de achterzijde vier dwarsvleugels, met tussen de middelste dwarsvleugels een manege-gebouw. Ten noorden van deze kazernes staan twee in 1907-'08 gebouwde artilleriekazernes; aan de noordwestkant de Arthur Koolkazerne en aan de noordoostzijde de Van Essenkazerne. Deze met chaletelementen en rationalistische details opgetrokken kazernes hebben een H-vormige plattegrond met eenlaags middendeel, geflankeerd door een tussenstuk verbonden met haakse tweelaagse vleugels. De vier genoemde kazernes zijn vermoedelijk ontworpen door Van Stolk, ‘Kapitein Eerstaanwezend ingenieur’ te Arnhem. De huidige marechausseekazerne (Kazernelaan 37c) werd in 1907-'08 gebouwd als ‘bureelgebouw’ voor het ‘Kazernement voor bereden wapens’ en vertoont chalet-elementen. Tussen de artilleriekazernes verrees in 1936 de P.L. Bergansiuskazerne, een U-vormig traditionalistisch gebouw, vermoedelijk naar plannen van E. van der Staay. Nabij de kazernes staat een aantal dienstwoningen, waaronder de officierswoningen Berkenlaan 2-20 (circa 1906) met neorenaissance-details en de voor gehuwde militairen gebouwde dubbele woningen Klinkenbergerweg 60-68 en 63-69 (1907-'08).

Het voorm. postkantoor (Arnhemseweg 2-4) is in 1905-'06 gebouwd in simpele, op de neogotiek geënte vormen, mogelijk naar plannen van F.J. Turin onder toezicht van rijksbouwmeester C.H. Peters.

Het raadhuis (Bergstraat 4) is een modern gebouw bestaande uit vijf in hoogte oplopende bouwdelen die deels over de Raadhuisstraat zijn gebouwd. Het complex werd in 1969 door J.B. Bakema ontworpen en in 1974-'76 gebouwd met W.J. van de Jagt als projectarchitect.

Kernhem (Lunterseweg 7). Dit sobere neoclassicistische landhuis met mezzaninoverdieping en middenrisaliet met fronton werd in 1803 gebouwd in opdracht van Jacob Unico Willem van Wassenaar ter plaatse van een middeleeuws huis.

Woonhuizen. Het Fischershuis (Notaris Fischerstraat 27) gaat in opzet mogelijk terug tot 1770. Het kreeg zijn huidige gepleisterde neoclassicistische uiterlijk - met verhoogd en segmentvormig afgesloten middendeel - kort nadat notaris C.C. Fischer het in 1818 had gekocht. De beide aangrenzende gepleisterde panden Notaris Fischerstraat 25 en De Linden (Notaris Fischerstraat 29) stammen uit ongeveer dezelfde tijd. Forse gepleisterde neoclassicistische panden uit circa 1860 zijn Zonnenberg (Oude Arnhemseweg 2) en Sterrenberg (Bergstraat 2); een eenlaags variant is Paludana (Stationsweg 106) uit circa 1880. Details in de trant van de Willem II-gotiek vertoont de villa Stationsweg 95 (circa 1880). Eclectische details hebben de villa's Ararat (Stationsweg 83-85; circa 1880) en Nescio (Stationsweg 88; circa 1885). De 19de-eeuwse villa Berg en Dal (Stationsweg 74) werd in 1905 verbouwd in chaletstijl. Rationalistische details vertoont de plastisch vormgegeven villa By Honck (Stationsweg 27; circa 1905). Jugendstil-invloeden zijn zichtbaar bij de door A. Kool ontworpen villa Zonnehuis (Lindelaan 5; 1904). In 1907 ontwierp hij de villa's Stationsweg 31-37 met gepleisterde vakwerktopgevels. De villa's Ca ira (Stationsweg 63; 1908) en Ebina (Lindelaan 46; circa 1908) hebben vergelijkbare topgevels. Een ontwikkeling van expressionisme naar zakelijk expressionisme is te zien bij de villa's Onder 't Stroodak (Oude Bennekomseweg 38; circa 1925), Stationsweg 90 (1929) en Moni Alendo (Stationsweg 21; 1933). De villa Oase (Oude Bennekomseweg 14) werd rond 1925 gebouwd in functionalistische vormen, vergelijkbaar met die van Villa Henny in Huis ter Heide (1915).

Het tuindorp Oud Ede Zuid (Poortlaan e.o.) werd gesticht door de woningbouwvereniging ‘Vooruit’ ten behoeve van de werknemers van de ENKA-kunstzijdefabriek. Deze fabriekswijk in traditionalistische vormen kwam in 1920-'22 tot stand naar plannen van F.A. Eschauzier en P.J.W.J. van der Burgh. Tot de verschillende woningtypen behoren poort-, hofjes- en twee-onder-éénkap-woningen. Bij de wijkrenovatie in 1996 is een deel van de driehonderd woningen door nieuwbouw vervangen.

Boerderijen. In en direct rond Ede staat een aantal interessante boerderijen. De deels gepleisterde hallenhuisboerderij De Raven (Krommesteeg 7) heeft een mogelijk 16de-eeuws woongedeelte en een 19de-eeuwse deel. De boerderij Lunterseweg 80 stamt in oorsprong waarschijnlijk uit de 17de eeuw; de ouderkamer is later aangebouwd. Uit de 18de eeuw dateren de goed bewaarde Veluwse hallenhuisboerderijen Driehoek 32 en De Slijpbrink (Slijpkruikweg 54) - gerestaureerd rond 1956 - en de boerderijen Kernhemseweg 3 en Kernhemseweg 6.

Windmolens. Bij de uit 1858 daterende, wit geschilderde molenaarswoning Stationsweg 118 staat De Keetmolen. Deze achtkantige beltkorenmolen met bakstenen voet, taps toelopende bakstenen romp en een met riet gedekte houten kap werd in 1858 gebouwd voor C. van de Craats en na een brand in 1865 herbouwd. Op de baard staat het jaartal

[p. 157]

Ede, Gedenkteken voor Anna Maria Moens

1750, maar dat verwijst naar een voorganger. De molen is in 1978 gerestaureerd. Net ten noorden van Ede, in het buurtschap Doesburgerbuurt, staat de Doesburgermolen (bij Doesburger Molenweg 4), een gesloten standerdmolen met vierkante ombouw en bol gebogen kop. Op de spil staan de jaartallen 1471 en 1507 ingekrast en elders 1797 en 1799. De huidige molenkast van deze korenmolen is echter tussen 1614 en 1628 (d) gebouwd. De molen is voor het laatst gerestaureerd in 1981.

Het voorm. station Ede-Dorp (Museumplein 7), met bovenwoning en een lagere aanbouw, werd in 1902 gebouwd voor de Spoorwegmaatschappij ‘De Veluwe’. Het gebouw vertoont neorenaissance-details en heeft een houten perronoverkapping. Momenteel is het in gebruik als museum. Voor het station staat de Wilhelmina-lantaarn, opgericht in 1923 ter gelegenheid van het 25-jarig ambtsjubileum van koningin Wilhelmina.

De gasfabriek (Schaapsweg 2) werd in 1904-'05 gebouwd naar ontwerp van gemeente-architect H. Noorman Kzn. Het hoofdgebouw met jugendstil-details bood oorspronkelijk plaats aan een stokerij en de natte en droge zuivering. In 1907 werd het uitgebreid met een tweede gebouw voor droge zuivering en rond 1910 met een condensatietoren.

De Enka-fabriek (Dr. Hartogsweg 58), nu Freudenberg Household Products B.V., werd in 1913 in Arnhem gesticht door dr. J.C. Hartogs voor het spinnen en weven van kunstzijde. Bij de vestiging van de fabriek in Ede kwam in 1920-'21, vermoedelijk naar plannen van D. Masselink, een fabriek tot stand, bestaande uit een poortgebouw en twee lagere zijvleugels. Het poortgebouw vertoont een combinatie van expressionistische vormen en art déco-details.

Het gedenkteken op de Paasheuvel (Vossenakker ong.) is een gietijzeren cippus met reliëfs en opschriften, bekroond door een deels omfloerste urn. Het gedenkteken is gewijd aan Anna Maria Moens, die in 1832 op het landhuis Kernhem overleed. Er tegenover staat een oorlogsmonument uit 1945, naar plannen van J.T.P. Bijhouwer en met een bronzen beeld van V.P.S. Esser.

Schaapskooien. Op de Ginkelse en Edese heide ten oosten van Ede staan nog enkele schaapskooien uit de tweede helft van de 19de eeuw (gerestaureerd rond 1965).