Monumenten in Nederland. Gelderland

Doornenburg
(gemeente Bemmel)

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. In de 14de eeuw werd hier een kasteel gesticht. Lange tijd bestond het dorp uit verspreid liggende boerderijen en een kleine dorpskern bij de kruising Pannerdenseweg-Kerkstraat. In de tweede helft van de 19de eeuw groeide Doornenburg langs verschillende wegen uit. Na de Tweede Wereldoorlog is de dorpskern vooral in noordwestelijke richting uitgebreid.

Kasteel Doornenburg (Kerkstraat 35) is een omgrachte middeleeuwse burcht. De hoofdburcht ontwikkelde zich uit een verdedigbare 14de-eeuwse zaaltoren met ommuurd voorplein. In de 15de en 16de eeuw is dit voorplein - dat de zuidelijke helft van de huidige burcht vormde - in twee fases volgebouwd. De omgrachte en ommuurde voorburcht met arkeltorentjes dateert uit de 15de eeuw en is de grootste van Nederland. Aan de binnenzijde van de ommuring is een deel van de weergang zichtbaar. Aan de noordzijde bevindt zich een overwelfde poortdoorgang geflankeerd door ronde torens met kantelen. De als rondeel halfrond uitgebouwde Langeracktoren aan de oostzijde is later verhoogd. In de zuidwesthoek staat de 16de-eeuwse, driezijdig gesloten slotkapel. De dienstgebouwen en kasteelboerderij aan de

[p. 148]

westzijde dateren uit de 17de en 18de eeuw, maar de kasteelboerderij - die nog steeds als zodanig functioneert - heeft nu een 19de-eeuws uiterlijk. In de dienstgebouwen bevindt zich een schouw uit circa 1660, afkomstig uit de hoofdburcht. Het in de 19de en begin 20ste eeuw zeer vervallen kasteel werd in 1937-'41 naar plannen van H. van Heeswijk gerestaureerd naar de middeleeuwse situatie. In 1945 werd de hoofdburcht echter geheel en de voorburcht grotendeels verwoest. Alleen de slotkapel bleef nagenoeg gespaard en is dus nu het meest oorspronkelijk gedeelte van de burcht. In 1947-'51 is de voorburcht gerestaureerd onder leiding van M.J.J. van Beveren. De hoofdburcht heeft men in 1955-'64 herbouwd.

De R.K. St.-Martinuskerk (Pannerdenseweg 48) is een driebeukige basilicale kerk voorzien van een westtoren met zadeldak en een blokvormige brede oostpartij met een lage toren met tentdak. De in de stijl van de Bossche School uitgevoerde kerk is in 1951-'52 gebouwd naar ontwerp van Th. Taen en Th. Nix ter vervanging van de in 1944 verwoeste voorganger uit 1873-'74. De westtoren kwam in 1960-'61 tot stand.

Het woonhuis Pannerdenseweg 69 is rond 1885 gebouwd met neogotische kenmerken. Het was de onderwijzerswoning van de gesloopte R.K. St.-Martinusschool.

Boerderijen. De hallenhuisboerderij Blauwe Hoek 5 heeft een gepleisterd achterhuis uit circa 1850. Het dwarse voorhuis is rond 1900 gebouwd, tegelijk met het naastgelegen zuivelfabriekje (Blauwe Hoek 3d). De rond 1880 gebouwde, hoge hallenhuisboerderij De Kamp (Pannerdenseweg 54) is voorzien van een dakruiter en een houten sierspant. Het houten tuinhuisje stamt uit 1910. Van de voorm. hallenhuisboerderij Rijnstraat 41 is alleen het rond 1890 gebouwde, gepleisterde dwarse voorhuis met kelder en opkamer bewaard gebleven. De Johanna Hoeve (Koffiemolen 2) uit circa 1915 heeft een woonhuis met pleister- en baksteendecoraties. De hallenhuisboerderij Nieuwe Meer (Koffiemolen 3) kwam rond 1927 tot stand.

Verdedigingswerken. Ten oosten van Doornenburg is in 1742 bij het Pannerdens kanaal het zeshoekige fort De Sterreschans (Pannerdenseweg ong.) aangelegd. Van dit fort zijn in het landschap nog fragmentarische elementen te herkennen. Op de in zuidelijke richting in 1783 aangelegde landtong, bij de splitsing van Waal en Pannerdens kanaal, werd in 1869-'71 het sperfort Pannerden gebouwd naar een ontwerp uit 1819 van kapitein J.C. Ninaber. Rond het grote polygonale sperfort met flankkazematten lag een droge gracht. De geschutsstellingen daarvan werden in 1885-'90 gepantserd. Het fort is in 1926 buiten werking gesteld. In 1939 zijn rond het fort zeven betonnen kazematten gebouwd.

De veldoven (Roswaard 4), gelegen ten noordoosten van Doornenburg, is een 19de-eeuwse open veldoven met twee evenwijdige muren voorzien van zeven stookopeningen. Bij het stoken werd de bovenzijde afgedekt met dekstenen, zand en klei. De oven is tot circa 1920 in gebruik geweest.