Monumenten in Nederland. Gelderland

Doetinchem

Stad, ontstaan op een rivierduin bij de monding van de Slinge in de Oude IJssel, waar de weg van Zutphen naar Emmerik de rivier kruiste. De nederzetting, ook wel als Deutekom aangeduid, wordt voor het eerst in 838 genoemd. In 1230 kreeg Doetinchem een jaarmarkt en in 1236 stadsrechten. Een eerste versterking was er mogelijk al rond 1100. Bij verdere versterkingen in 1434 kreeg Doetinchem zijn eivormige plattegrond en vier stadspoorten. In 1527 verwoestte brand een groot deel van de stad. Na de inname door Staatse troepen in 1599 verbeterde men in 1604-'06 de omwalling. Doetinchem boette in de 17de en 18de eeuw sterk aan belang in. Wel bouwde men in 1726 een nieuw stadhuis. In 1850-'62 werden de stadspoorten gesloopt. Met de vestiging van internaat Ruimzicht (1868), drukkerij Misset (1871) en de bouw van het station (1883) ontstond een nieuwe bloeiperiode. In 1920 werden Stad en Ambt Doetinchem samengevoegd. Bij een bombardement in 1945 ging veel van de bebouwing in de binnenstad verloren, waaronder het stadhuis, de synagoge en de R.K. kerk. Na de oorlog is er veel gesloopt. De stad won aan belang als regionaal verzorgingscentrum en groeide uit met nieuwe wijken. De nederzettingen Dichteren en Wijnbergen (tot 1984 gemeente Bergh) kwamen daardoor binnen de stedelijke bebouwing te liggen.

De (Herv.) Grote- of St.-Catharinakerk (Markt 12) is een grote driebeukige hallenkerk met een slank driezijdig gesloten koor en een forse toren van drie geledingen met achtkantige naaldspits. Het westdeel van de oorspronkelijke toren stamt vermoedelijk uit circa 1200. Het tufstenen koor ontstond in de 14de eeuw. Begin of midden 15de eeuw verrees het transept evenals het pseudobasilicale schip, dat vermoedelijk kort na de stadsbrand van 1527 werd omgebouwd tot hallenkerk, waarbij de brede zijbeuken langs de toren werden doorgetrokken. In dezelfde bouwcampagne werd de toren verhoogd, kreeg de kerk twee toegangsportalen en verrezen aan weerszijden van het koor recht gesloten zijkapellen. Door bovendien het koor te verhogen kon de hele hallenkerk onder één forse kap worden gebracht. Deze bouwfase van koor en schip is herkenbaar aan het metselwerk met afwisselende lagen bak- en tufsteen. In 1761 stortte één van de pijlers met een deel van het gewelf in. De oude toren is in 1945 afgebrand. Men heeft bij de restauratie - naar plannen van J.G.A. Heineman - het torenvak bij het schip getrokken. Ten westen daarvan is in 1961-'63 de toren herbouwd. Daarin hangen twee klokjes van Andreas Josephus van den Gheyn (1767 en 1769). Het kerkinterieur wordt gedekt door kruisribgewelven en netgewelven (zijbeuken en noorderportaal). Tot de inventaris behoren talrijke grafzerken, waaronder die van Frederik van Baer (†1622) en Judith Ripperda (†1636), een door Garret Hettersche gesneden preekstoel (1744) en een marmeren epitaaf (1829) voor Quirijn Maurits Ver Huell (†1788) en Judith Elsabee Anna van Rouwenoort (†1785).

De Evang. Luth./Doopsgez. kerk (Gasthuissteeg 2) is een laatgotisch, eenbeukig en driezijdig gesloten gebouw met dakruiter. Het verrees vermoedelijk eind 15de eeuw als kapel bij een 14de-eeuws (gesloopt) gasthuis. Sinds 1763 heeft de Lutherse gemeente het in gebruik. Na zware schade in 1945 zijn bij de restauratie van 1949-'50 de netgewelven vernieuwd. De 18de-eeuws aandoende consistoriekamer dateert van een restauratie in 1966 naar plannen van W.A. Heineman.

De R.K. St.-Martinuskerk (Doetinchemseweg 9, Wijnbergen) is een eenbeukige schuurkerk uit 1776-'77. De huidige voorgevel met geveltoren stamt uit 1910. Het orgel werd in 1872 door J.H. Derdack gebouwd.

De kerk Predik het Evangelie (Burg. Van Nispenstraat 19) is in 1881 gebouwd in opdracht van ds. J. van Dijk en is uitgevoerd in rijke eclectische vormen. De kerk is momenteel in gebruik bij de Baptistengemeente. De pastorie (Burg. Van Nispenstraat 21) stamt uit dezelfde tijd.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe Ten Hemelopneming (Prins Hendrikstraat 36) is een driebeukige kruisbasiliek met zeer lange kruisarmen, vieringstoren en een robuuste toren van vijf korte geledingen met tentdak. De kerk verrees in 1933-'34 in traditionele vormen naar plannen van H.W. Valk ter vervanging van een voorganger in de binnenstad uit 1861. Het ondiepe koor en het wijde middenschip met brede, twee zijbeuktraveeën omvattende scheibogen geeft het interieur een centraliserende werking - kenmerkend voor de christocentrische kerken van Valk. Het hoofdaltaar werd gemaakt door J. en E. Brom; de gebrandschilderde ramen zijn van J. Everts (1945) en de schilderingen van Jac. Ydema (1948).

De R.K. H. Geestkerk (Bilderdijkstraat 3) is een moderne ruime kerk met opengewerkte toren, gebouwd in 1963-'65 naar plannen van J. Dresme.

[p. 145]

Doetinchem, Kerk Predik het Evangelie (1987)

De voorm. gevangenis van het Landdrostambt Zutphen (Nieuwstad 76) is een gesloten blokvormig pand, gebouwd in 1766 naar plannen van Gerard Ravenschot. Het gebouw heeft getraliede vensters in zandstenen omlijstingen en een geblokte toegangspartij in Lodewijk XVI-vormen met het wapen van Gelderland. De cipierswoning aan de linkerzijde is rond 1780 toegevoegd.

Het voorm. raadhuis annex school van Ambt Doetinchem (Varsseveldseweg 104-108) bestaat uit een vroeg-19de-eeuwse, langgerekte eenlaagsvleugel in neoclassicistische vormen en een achterbouw uit 1861.

Het voorm. rijksopvoedingsgesticht ‘De Kruisberg’ (Klootsemastraat 1) werd gebouwd als adellijk huis na het huwelijk van J.C.M.E.A. van

Doetinchem, Gevangenis van het Landdrostambt Zutphen

Heeckeren en Geertruid Elisabeth Crommelin in 1771. Het gebouw heeft empire-details, een deels gepleisterde middenpartij en een attieklijst. Na aankoop door de staat in 1863 is het naar plannen van A.C. Pierson met twee vleugels uitgebreid en als opvoedingsgesticht in gebruik genomen. Naar plannen van W.C. Metzelaar kwamen vervolgens een haakse vleugel aan de oostzijde (1892-'93) en een observatieziekenhuis aan de westzijde (1911) tot stand, evenals in 1912 de directeurswoning (Kruisbergseweg 121) met chaletelementen. Sinds 1957 doet De Kruisberg dienst als gevangenis.

Van het voorm. internaat ‘Ruimzicht’ (Ds. Van Dijkweg 40) dateert het gepleisterde hoofdgebouw uit 1853. De huidige eclectische vormgeving kreeg het na de inrichting tot internaat in 1868 door ds.J. van Dijk. De hoekpaviljoens zijn in 1885 toegevoegd. In 1954 is het gebouw ingericht tot gemeentelijk Lyceum. Het theehuis (Kruisbergseweg 2) stamt uit 1853; het achterliggende arboretum werd na 1868 aangelegd. Vlakbij verrees in 1968-'71 het Rietveld-Lyceum (Kruisbergseweg 4), gerealiseerd door J.F.H. van Dillen en J. van Tricht op basis van schetsen van G.Th. Rietveld uit 1961.

Scholen. De openbare lagere school nr. 1 (Raadhuisstraat 28), ook Plantsoenschool genoemd, is een L-vormig eenlaagspand, gebouwd in 1895 in neorenaissance-stijl naar plannen van

Doetinchem, Postkantoor

H.J.L. Ovink. De R.K. lagere school (Doetinchemseweg 17) is een rond 1908 gebouwde middengangschool met vier lokalen.

Het voorm. postkantoor (Burg. Van Nispenstraat 2-4) bestaat uit een hoge hoofdvleugel, lage zijvleugels en een geprononceerde traptoren. Het werd in 1917-'22 gebouwd in expressionistische stijl naar plannen van J. Crouwel.

Hagen (Kelderlaan 11), ook wel ‘De Kelder’ genoemd is een in oorsprong 16de-eeuwse havezate. Het huidige gebouw is vermoedelijk het restant van een tweebeukig pand dat in 1656 afbrandde en ten dele werd herbouwd. De kelder heeft ribloze kruisgewelven met gordelbogen op vierkante pijlers. Verder bevat het pand moerbalken op sleutelstukken in laat-gotische vormen en een laat-gotische natuurstenen schouw. De van elders afkomstige schouw is geplaatst bij de restauratie naar plannen van N. de Wolf na een brand in 1934.

Woonhuizen. Van de oude woonhuizen resteert weinig. Het Lodewijk Napoleonhuis (Korte Kapoeniestraat 1) heeft mogelijk een 16de-eeuwse oorsprong en kreeg in 1642 een verdieping. Lodewijk Napoleon heeft er overnacht bij een bezoek aan de stad na een overstromingsramp in 1809. Een 18de-eeuwse kern heeft het Huis van Pol (Grutstraat 29). In 1830 liet O.A. Ankersmit de huidige voorgevel met empire-details in de vorm van bladkransjes optrekken. Het huis werd vergroot in 1880 en is sinds de restauratie in 1985 stadsmuseum. Het neoclassicistische Tieckenhuis (Grutstraat 44-46) verrees in 1863 op de fundamenten van de Gruitpoort. Eclectisch zijn de twee herenhuizen Burg. Van Nispenstraat 10-12 (1871) en de

[p. 146]

Doetinchem, Kasteel De Slangenburg

vier herenhuizen Keppelseweg 13-19. De laatste zijn kort na 1880 ontworpen door H.J.L. Ovink. Van hem zijn ook diverse andere woonhuizen in verschillende stijlen, zoals Ds. Van Dijkweg 41 (circa 1904), met neorenaissance-elementen, de burgemeesterswoning 't Veldhoen (Varsseveldseweg 96) in chaletstijl uit 1905 en Bene Sita (Varsseveldseweg 90) uit 1907. Met zijn zoon B. Ovink ontwierp hij voor het Gasthuisfonds de huizen Walstraat 37-45 (1910), die een neoclassicistisch karakter hebben. Het sober expressionistische woonhuis Keppelseweg 33 (circa 1930) is van B. Ovink.

Winkels. Uit circa 1890 dateren de woon- en winkelpanden Grutstraat 43, in rijke eclectische vormen, en Hamburgerstraat 17, in uitgesproken neorenaissance-vormen (firma Jac. Brinks & Zn.). B. Ovink ontwierp voor de gebr. Van Zadelhoff de rationalistische slagerij Grutstraat 16 (1914).

Het bankgebouw Grutstraat 1 kwam in 1915 naar plannen van B. Ovink en G. Versteeg tot stand voor de Geldersche Krediet Vereniging. Het expressionistisch vormgegeven gebouw heeft beeldhouwwerk van H. Krop.

Windmolens. De ronde stenen grondzeiler Aurora (Wehlseweg 1, Dichteren) is een korenmolen met een houten kap die gedekt is met dakleer. Hij werd in 1870 gebouwd voor A. Harbers en in 1978 gerestaureerd. De Walmolen (IJsselkade 30) is een hoge ronde stellingmolen voorzien van een met riet gedekte kap. H. van Eyck liet deze koren- en runmolen in 1850 bouwen ter plaatse van een afgebrande standerdmolen. De molen is in 1965 gerestaureerd. De Velsmolen (Varsseveldseweg 252) is een met schaliën beklede achtkantige stellingkorenmolen met lage stelling op bakstenen onderbouw. De molen verrees in 1920 voor J.F. Bennink ter plaatse van een voorganger uit 1856 met gebruik van onderdelen van een molen uit Zelhem. Hij werd in 1980 gerestaureerd.

Het bedrijfsgebouw Gart Seevinckgang 2 bood onderdak aan de voorm. meubelfabriek M. Mogendorff. Het vierlaags pakhuis en het naastgelegen opslaggebouwtje met de initialen M.C. (‘Markt-Commissie’) stammen uit 1911.

Het onderstation van de PGEM (Keppelseweg 131), gebouwd in 1936-'37 naar ontwerp van G.L. van Straaten, heeft traditionalistische vormen en lijkt op een kerkgebouw. De vier dienstwoningen (Keppelseweg 133-139) stammen uit dezelfde tijd.

De watertoren (Terborgseweg 208) kwam in 1938 tot stand naar plannen van G.J. Postel in functionalistische vormen. De toren heeft een vierkante plattegrond, twee boven elkaar gelegen betonnen vlakbodemreservoirs en een bakstenen omkleding.

Begraafplaatsen. Het Oude stadskerkhof (Ds. Van Dijkweg ong.), aangelegd in 1829, dient sinds 1892 als park en bevat onder meer het graf van de marine-officier J. Schröder (†1885). De Alg. begraafplaats (Loolaan 33) heeft een neoclassicistisch poortgebouw uit 1892 naar plannen van H.J.L. Ovink. Het opschrift luidt: ‘Hodie Tibi, Cras Mihi’ (gebruikelijk is het omgekeerde: heden ik, morgen gij). De centrale aanleg bevat een rotonde met belangrijke graven, waaronder die van C. Misset (†1921). Andere interessante graven zijn die van ds. J. van Dijk (†1909) - met obelisk - en van de oud-directeur van de Geldersche Tram, H.W. Sebbelee (†1939). De rond 1829 aangelegde Begraafplaats van Ambt Doetinchem (Dr. Huber Noodtstraat ong.) was tot 1967 in

[p. 147]

gebruik. De kapel op de in 1857 aangelegde R.K. begraafplaats (bij Terborgseweg 63) stamt uit circa 1920. De Isr. begraafplaats (Borneostraat ong.), aangelegd rond 1770 op de IJkenberg heeft een modern metaarhuis (1982).

De Slangenburg (Kasteellaan 6), gelegen ten oosten van Doetinchem is een voorm. havezate met uitgestrekt landgoed, voor het eerst vermeld in 1354. Vermoedelijk kort na 1530 liet Willem van Baer een L-vormig gebouw optrekken, met op de buitenhoek een ronde toren (de huidige westtoren). Dit huis werd in 1585 verwoest. Bij de herbouw in 1609-'12 door Frederik van Baer en Judith Ripperda kreeg de westvleugel zijn huidige lengte. Hun neef, generaal Frederik Johan van Baer liet vanaf 1678 het huis vergroten tot de huidige U-vormige plattegrond met ronde torens op beide buitenhoeken. De toegang werd verplaatst naar de zijde van de vestibule aan de binnenplaats. Bij de voltooiing van de verbouwing in 1696, hing men in de zuidtoren een door Gerhard Schimmel gegoten klok. De gezwenkte torenhelmen en de ingangspartij in Lodewijk XVI-vormen dateren van een verbouwing rond 1774 in opdracht van Cornelis Steengracht. De Duitse industrieel A. Passmann liet in 1912 de oostelijke vleugel van een verdieping voorzien. Na de Tweede Wereldoorlog namen de paters benedictijnen het gebouw in gebruik. Sinds de bouw van een nieuwe abdij (Abdijlaan 1) in 1951-'52 dient De Slangenburg als gastenverblijf.

Het bijzonder rijke interieur heeft schouwen, stucplafonds, wandbetimmeringen en geschilderde behangsels uit de bouwfase 1678-'96. Het stucwerk is mogelijk uitgevoerd door Jacob Husly; dat in de vestibule heeft de initialen van de opdrachtgever F.J. van Baer. De meeste plafondschilderingen, waaronder die in de Didokamer zijn van Gerard Hoet. In 1794 voorzag J.H. Brekenheimer de vestibule en de binnenplaats van geschilderde beelden.

De huidige trapeziumvormige parkaanleg met sterrenbos en zichtas (kasteellaan) kwam rond 1678-'79 tot stand. In 1894 werden naar plannen van H.A.C. Poortman enkele geometrische tuinen toegevoegd. De familiebegraafplaats Passmann aan de oostzijde is aangelegd na de dood van Gertrud Passmann (†1901) en bestaat uit een grafheuvel, afgezet met granieten palen en een smeedijzeren toegangshek uit 1720.

Langerak. Dorp ten noordwesten van Doetinchem. De in 1894 opgerichte ijzergieterij ‘Vulcanus’ (Rijksweg 343-353) is één van de weinige overgebleven fabrieken van de ijzerindustrie langs de Oude IJssel. Het woonhuis Rijksweg 432 is rond 1925 in expressionistische vormen gebouwd.

Gaanderen. Dit dorp ten zuidoosten van Doetinchem is ontstaan bij het in 1180 gestichte (en in 1579 gesloopte) klooster Bethlehem. De R.K. St.-Martinuskerk (Kerkstraat 70) is een driebeukige neogotische hallenkerk met dwarsschip, driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits. De kerk verrees in 1912-'13 naar plannen van H. Hoogenkamp ter plaatse van een voorganger uit 1853 en heeft een toren uit 1892-'93 naar ontwerp van G. te Riele. De neogotische pastorie (Kerkstraat 72) stamt uit 1869. De R.K. St.-Augustinuskerk (Van Damstraat 17) is een driebeukige basiliek met hoog opgaande koorpartij, gebouwd in 1951-'52 naar plannen van Joh. H. Sluijmer in traditionalistische vormen. De uit 1911 stammende R.K. St.-Martinusschool (Hoofdstraat 115) is een goed voorbeeld van een tienklassige middengangschool.

Doornenburg, Kasteel Doornenburg