Deil
(gemeente Geldermalsen)
Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. Ten oosten van enkele, thans verdwenen, kastelen kwam een gestrekte bebouwing tot stand (Deil-Oost), ten westen daarvan een esdorp (Deil-West). Na de Tweede Wereldoorlog is Deil in zuidwestelijke richting uitgebreid.
De Herv. kerk (Deilsedijk 25), oorspronkelijk gewijd aan St. Lambertus, is een deels gepleisterde zaalkerk met tegen de rechte koorsluiting een toren van vijf geledingen met ingesnoerde spits. De tufstenen onderbouw van de toren dateert uit de eerste helft van de 12de eeuw en heeft een ingangsnis uit circa 1400. De toren is begin 17de eeuw in baksteen verhoogd. In de toren hangt een door Jan en Willem Philipsen gegoten klok (1624). Het schip is in 1843 gebouwd ter vervanging van een middeleeuwse voorganger. De kerk bevat drie 18de-eeuwse grafzerken van de familie Verstegen. Het orgel is in 1856 door H. Knipscheer in Deil geplaatst en heeft veel ouder pijpwerk.
Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Deilsedijk 42 dateert uit 1877 en is mogelijk ontworpen door L. Roelofs. In 1929 is het raadhuis verhuisd naar het uit 1880 daterende huis Frissestein (Deilsedijk 73-75), een pand met driezijdig middenrisaliet en lagere zijvleugels.
De voorm. openbare lagere school met onderwijzers- en kosterswoning (Deilsedijk 27-29) is een L-vormig pand uit circa 1885.
Woonhuizen. Het landhuis
Noordenhoek (Appeldijk 1) verrees in 1898
Deil, Landhuis Noordenhoek
in neorenaissance-stijl voor de familie Van Everdingen. Het in traditionalistische vormen gebouwde koetshuis met dienstwoning (Appeldijk 2) dateert uit 1936. De villa
De Hazenhoek (Krugerstraat 32) is eveneens in 1936 gebouwd en vertoont expressionistische invloeden.
Boerderijen. De hallenhuisboerderij De Brouwerij (Zoetenhoek 8) stamt mogelijk uit 1796. Hallenhuisboerderijen met dwars voorhuis zijn de kleine gepleisterde boerderij Krooiweg 27 (1888), met deels dicht gezet overstek en een schuurberg, en Benedeneindseweg 12 (1893), met blokvormig voorhuis in eclectische vormen. Uit circa 1910 dateert de boerderij Onder de Linden (Benedeneindseweg 14) met excentrisch geplaatst voorhuis, een vloedschuur uit 1905 (kern laat-19de-eeuws) en een vaaltschuur uit 1913. De in 1922 gebouwde boerderij 't Weike (Benedeneindseweg 13) heeft een vierkant eenlaags woonhuis met rechts daarachter een schuur.
Didam, R.K. kerk O.L. Vrouwe van Altijddurende Bijstand
Windmolen ‘De Vlinder’ (bij Appeldijk 5) is een ronde gepleisterde stellingmolen, gebouwd in 1913 ter plaatse van een afgebrande voorganger. Deze korenmolen is in 1930, 1961 en 1975 gerestaureerd.
Auteursrechtelijk beschermd