Monumenten in Nederland. Gelderland

Brummen

Dorp, ontstaan op een oeverwal van de IJssel, in 794 voor het eerst vermeld. In de loop van de 19de eeuw werden in Brummen, gelegen aan de weg van Arnhem naar Zutphen, enkele buitenplaatsen aangelegd. Het dorp werd een vestigingsplaats voor gegoede Zutphenaren. Na de Tweede Wereldoorlog verrezen aan de oostzijde enkele nieuwe woonwijken.

De Herv. kerk (Kerkstraat 17), oorspronkelijk gewijd aan St. Pancratius, is een laat-gotische, tweebeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met ingesnoerde en afgeknotte naaldspits. Volgens een gedenksteen zouden het koor en het toen nog eenbeukige schip in 1451 gereed zijn gekomen. Rond 1500 verrees de toren, waarvan de onderste geleding met tufsteen is bekleed, de tweede van speklagen is voorzien en de bovenste in baksteen is uitgevoerd. In de toren hangt een door Cyprianus Crans gegoten klok (1742). Op de westelijke travee na, zijn in 1705 de schipgewelven weggebroken. Een in 1830 gebouwde zuidbeuk is bij de restauratie in 1937 vervangen door de huidige zuidbeuk met uitbouwen. De kerk bevat enkele (ingemetselde) grafzerken van onder meer Jan van Mekere (†1543), Johanna van Heeckeren (†1652) en haar echtgenoot Coenraad van Hoost tot de Rees. Het orgel is gebouwd door J.H. Holtgräve (1846).

De kerk van de Ned. protestantenbond

Brummen, Tehuis voor oude mannen

(D.A. van Vuurenstraat 10) is een eenvoudige zaalkerk met dakruiter, gebouwd in 1933 met expressionistische details.

De R.K. St.-Andreaskerk (Primulastraat 2) is een moderne kerk, gebouwd in 1960-'61 naar plannen van P.H.A. Starmans ter plaatse van een kerk uit 1838. Tot de inventaris behoren een laat-15de-eeuwse Piëta en een door N.S. Leyser gebouwd orgel (1894).

Het voorm. tehuis voor oude mannen (Burg. De Wijslaan 8) is een fors pand in neorenaissance-vormen uit circa 1895. De directeurswoning ‘Uithof’ (Burg. De Wijslaan 6) stamt uit dezelfde tijd.

Raadhuizen. Het rond 1860 gebouwde neoclassicistische herenhuis De Beelhorst (Zutphensestraat 23) - nu politiebureau - werd na een verbouwing in 1880 naar plannen van J.C. Carmiggelt, als raadhuis in gebruik genomen. In 1941 bestemde men het uit circa 1875 stammende eclectische herenhuis De Dennen (Engelenburglaan 31) tot raadhuis, waarachter in 1990 een uitbreiding verrees.

Scholen. De voorm. R.K. school (Tuinstraat 63) is rond 1890 gebouwd als een drieklassige school. De voorm. openbare lagere school (Zegerijstraat 14-16) ontstond circa 1895 met twee lokalen; het pand heeft een sierspant in chalet-stijl.

De Engelenburg (Eerbeekseweg 6) is een voorm. havezate. In de 16de eeuw kwam - mogelijk in twee fasen - een onderkelderd L-vormig gebouw tot stand. Bij de herbouw na een vernieling in 1624 verrees in opdracht van Jacob Schimmelpenninck van der Oye een vierkante toren in de binnenhoek; aan de noordzijde werd een vleugel toegevoegd.

[p. 123]

Brummen, Huis Laag-Helbergen

In 1730 kwam het huis in bezit van Assueer van Heeckeren, heer van Ruurlo. Hij liet het middenrisaliet aan de achterzijde bouwen met een deuromlijsting in een overgang van Lodewijk XIV- naar Lodewijk XV-vormen. Uit die tijd stammen verder een wapensteen en inwendig een gesneden trap en een stucplafond in Lodewijk XV-stijl. Bij een ingrijpende verbouwing in opdracht van Judith van Walrée-van Lennep in 1828 kreeg het huis de huidige gepleisterde neoclassicistische voorgevel met portiek op vier ionische zuilen en een koepeltorentje. Na 1880 werd aan de achterzijde een serre toegevoegd. Sinds 1998 is het gebouw als conferentieoord in gebruik.

De tuinbeelden vertonen Lodewijk XIV-vormen; de hekpijlers met siervazen Lodewijk XV-vormen. De parkaanleg, naar ontwerp van H. van Lunteren, stamt uit circa 1828. In 1911 liet S. van Citters een bloementuin toevoegen naar plannen van L.A. Springer. De dienstwoning annex koetshuis (Eerbeekseweg 10) stamt ook uit die tijd.

Woonhuizen. Het beeld van Brummen wordt bepaald door een flink aantal forse, ongepleisterde, neoclassicistische huizen uit de eerste helft van de 19de eeuw. Voorbeelden zijn Beukenhorst (Zutphensestraat 71) uit 1828, gebouwd voor W.A. Prins, Arnhemsestraat 43 uit 1843, Assenrade (Zutphensestraat 33), Zutphensestraat 53 en het Polderhuis (Zutphensestraat 92). Het neoclassicistische Koppelenburg (Arnhemsestraat 51) is een gepleisterd huis met middenrisaliet uit 1841, opgetrokken voor mevrouw Berns-Hensius. Midden-19de-eeuwse eenlaags huizen zijn: Tuinstraat 65, het notarishuis Arnhemsestraat 42-44 en 't Malster (Elzenbosweg 20) uit 1865, gebouwd voor K.G. Fritzen. Een interessante eclectische ingangspartij met pilasters bezet met rozetten heeft Zutphensestraat 41 uit circa 1870. Eclectische details hebben ook Arnhemsestraat 31 en Kerkstraat 5 uit dezelfde tijd. Van rond 1880 dateert het huis Burg. De Wijslaan 2 met chalet-details. Het dubbele huis Arnhemsestraat 26-28 heeft neorenaissance-details; Sylvana (Arnhemsestraat 37-39) is in 1908 in neorenaissance-stijl gebouwd. In cottagestijl uitgevoerd is Arnhemsestraat 56 uit circa 1925.

Boerderijen. De hallenhuisboerderij Kraainest (Arnhemsestraat 159) dateert gezien de jaartalankers uit 1811. De Oude Smidse (Voorsterweg 135) is een Veluwse hallenhuisboerderij uit de eerste helft van de 19de eeuw. Boerderij De Wijde Landen (Bronkhorsterweg 15) heeft een villa-achtig, neoclassicistisch voorhuis uit circa 1865 met een veranda aan de IJsselzijde. Het rond 1912 met jugendstil-details gebouwde voorhuis van 't Abbinck (Windheuvelstraat 1) heeft eveneens een veranda. De drie gekoppelde schuren zijn laat-19de-eeuws.

Horeca. Café 't Kromhout (Marktplein 18) is een sober neoclassicistisch pand uit circa 1850 met latere veranda aan de voorzijde en een serre opzij. Café Concordia (Engelenburglaan 1) is een uitspanning in neoclassicistische vormen uit 1889, voorzien van een driezijdig uitgebouwde erker.

De muziektent (Marktplein 7) uit 1926 heeft een achtzijdige plattegrond en expressionistische details. Er tegenover staat een gietijzeren dorpspomp uit circa 1880.

Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (Prinses Irenelaan 2) bevat onder meer een 19de-eeuwse grafkelder van de familie Schimmelpenninck van der Oye en een overdekt grafmonument met afgebeeld een vrouw die een gebroken zuil omklemt voor F.M. Bogaardt (†1880). De R.K. begraafplaats (Oude Eerbeekseweg 3) heeft een zinken kruisigingsgroep en een kapel uit circa 1920. Verder bevat deze onder meer een neogotisch grafteken voor de familie Brouwer (1862) en één met postament en kruis voor mevrouw L.E.M. Blankenheim-Helmich (†1915).

Laag-Helbergen (Piepenbeltweg 1), gelegen ten noordoosten van Brummen in een uiterwaard van de IJssel, is een gedeeltelijk omgrachte voorm. havezate. De kelder van het huis zou midden-15de-eeuws zijn. Het huidige vierkante gebouw met natuursteen banden is vermoedelijk in opdracht van Arnt van der Walle gebouwd in de tweede helft van de 16de eeuw. In de 18de eeuw is het aan de noordzijde uitgebreid. In 1791 werd het een boerderij. Hierna kreeg het pand een uitgebouwde keuken en in de 19de eeuw aan de oostzijde een schuur.

Voorstonden (Voorsterweg 139), gelegen ten noorden van Brummen, is een gedeeltelijk omgrachte voorm. havezate. Het oudste deel van het huis is de 16de-eeuwse kelder met graatgewelven op middenpijlers. Het huidige neoclassicistische huis kwam tot stand bij een verbouwing rond 1830 in opdracht van Alexander Diederik van Spaen en zijn vrouw Maria Catharina van Lennep. Na de aankoop in 1857 door A.G. baron de Vos van Steenwijk kwam een landschappelijk park tot stand met een driebeukig bouwhuis, in 1877 gevolgd door de bouw van een oranjerie. Het huis werd toen vergroot. Sinds circa 1985 huisvest het gebouw een architectenbureau.

Overige landhuizen. In en rond Brummen staat een aantal landhuizen met omringend landgoed. Rhienderstein (Hazenberg 24) is een vierkant pand met een sobere neoclassistische ingangsomlijsting. De windvaan op het huis is gedateerd ‘1829’. Het koetshuis van Zigtrijk (Zutphensestraat 386) is een eenlaags gepleisterd pand met portiek op toscaanse zuilen, gebouwd in 1832 voor G.J. Roosegaarde. Het gepleisterde neoclassicistische huis Spaensweerd (Bronkhorsterweg 18), met omlijste deuringang en een dakruiter, heeft een 17de-eeuwse kern. Het huidige uiterlijk kreeg het na een verbouwing in 1835 voor papierfabrikant H. van Pannekoek. Het stalgebouw (Bronkhorsterweg 16) werd in 1857 gebouwd. Reuversweerd (Piepenbeltweg 3) is een gepleisterd neoclassicistisch landhuis met een middenrisaliet voorzien van een attiek en een portiek met gekoppelde toscaanse zuilen. Het huis is in 1926 uitgebreid. Tot het goed behoort de uit circa 1800 stammende, gepleisterde hallenhuisboerderij

[p. 124]

Brummen, Landhuis Michaëlshoeve

Piepenbeltweg 5. Midden-19de-eeuws is het gepleisterde neoclassicistische pand Brunheim (M. Putstraat 16). De Michaëlshoeve (Zutphensestraat 175) is een fors landhuis in rijke neorenaissance-stijl met een aangebouwd koetshuis. Het werd in 1884 als ‘Quazenbosch’ gebouwd voor J.A.Z. baron van Brakell en zijn vrouw H.C. Colenbrander. Op de plaats van een voorganger uit 1835 verrees in 1912 het landhuis Klein Engelenburg (Spoorstraat 1).

A.R. Freem en G.C. Bremer ontwierpen dit huis in ‘Um 1800’-stijl voor C.H. van Marle.

Empe. Dit gehucht ten noorden van Brummen is eind 19de eeuw ontstaan nabij de Emperbrug over een oude IJsselstrang en het Huis Empe (Voorsterweg 166). Deze voorm. havezate werd tussen 1535 en 1566 gebouwd voor de Zutphense burgemeester Thomas van Boerlo en zijn vrouw Geertruyd Empe. Uit die tijd stammen nog twee gekoppelde vierkante kelders. Van een verbouwing rond 1638 voor Thomas van Buerlo resteert onder meer de grenen kap. Rond 1846 liet J.F.B. van Hasselt het huis aan de westzijde uitbreiden en het geheel pleisteren. Zijn zoon A.K.P.F.R. van Hasselt voorzag het huis in 1893 aan de achterzijde van een terras en in 1906 van een verdere uitbreiding met bibliotheek. In opdracht van J.B.F. van Hasselt kreeg het huis in 1931 zijn huidige vorm met achtkantig torentje naar plannen van G.C. Bremer en S. de Clercq. Toen is ook het landschappelijke park met geometrische tuin aangelegd naar ontwerp van H.A.C. Poortman. Uit circa 1906 dateert het koetshuis (Voorsterweg 161). Het dorp heeft enkele interessante boerderijen. De hallenhuisboerderij De Tesse (Emperweg 84) heeft een gevelsteen met als opschrift ‘Bartenburch 1669’. Het verhoogde woonhuis met puntgevel en topsieranker stamt uit deze tijd en heeft inwendig twee tegelschouwen en een spiltrap. Uit 1840 dateren de hallenhuisboerderijen De Meene (IJsselstraat 1), met dwars voorhuis en omlijste ingang, en Brederietweg 3. Naast de laatste staat een laat-19de-eeuwse, achtkantige rosmolen, die tot 1930 in gebruik was.

Leuvenheim. Dorp gelegen ten zuiden van Brummen. Te midden van een bosrijk landgoed ligt het blokvormige, gepleisterde landhuis Den Bosch (Kerkweg 10). Dit neoclassicistische huis, voorzien van een houten torentje en een portico met toscaanse zuilen, is in 1832 gebouwd voor B.J. Verstege. Een parkaanleg heeft ook het landhuis De Rees (Arnhemsestraat 60), gebouwd in 1843 voor C.H. baron van Rhemen. De Wildbaan (Spankerenseweg 16) is een rijzig landhuis in neorenaissancevormen, gebouwd in 1910 voor A.J.P. Metelerkamp ter plaatse van een 16de-eeuwse voorganger. De bijgebouwen (Spankerenseweg 12-14) stammen uit circa 1860 en hebben neogotische en neoclassicistische details.