Monumenten in Nederland. Gelderland

Buren

Kleine stad, ontstaan op een stroomrug. De nederzetting wordt voor het eerst vermeld in 772. Van het door de heren van Buren gestichte kasteel is voor het eerst sprake in 1298. Alard IV gaf Buren in 1395 stadsrechten en liet een stadsmuur met gracht aanleggen. Daarbinnen kwam een regelmatig stratenpatroon tot ontwikkeling, met als belangrijkste hoofdassen de Voorstraat-Peperstraat en de Herenstraat-Rodeheldenstraat. Het noordelijke gedeelte had een minder dichte bebouwing - met stadsboerderijen, tuinen en boomgaarden - dan het zuidelijke gedeelte. Maximiliaan van Egmond, graaf van Buren liet de stadsverdediging versterken naar plannen van Alexander Pasqualini. Hoewel Buren rond 1500 een centrale plaats had binnen het in 1492 tot graafschap verheven gebied, ontwikkelde het zich vanwege de geïsoleerde ligging niet tot een belangrijk handels- of marktcentrum. Toen vanaf 1647 het kasteel niet meer permanent bewoond werd, nam het belang van Buren af. Uitbreidingen buiten de stadswallen kwamen pas in de 20ste eeuw tot stand, eerst aan de Buitenhuizenpoort en na 1945 aan de zuidoostzijde en aan de noordwestzijde tussen het Plantsoen (het voorm. kasteelterrein) en de Culemborgseweg.

De (Herv.) St.-Lambertuskerk (Markt 4) [1] is een driebeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een ingebouwde westtoren van drie geledingen waarboven twee achtkanten en als bekroning een achtkantige open houten lantaarn met koepeldak. De kerk is gebouwd ter plaatse van een kapel uit de tweede helft van de 13de eeuw die in 1395 tot parochiekerk werd verheven. Van de huidige laat-gotische kerk is de midden-14de-eeuwse toren het oudste gedeelte. De traptoren dateert uit circa 1500. De onderste van de twee achtkanten kwam rond 1540 tot stand naar ontwerp

[p. 125]

Buren

1	(Herv.) St.-Lambertuskerk (zie p. 124)
2	Synagoge (p. 125)
3	R.K. St.-Gregoriuskerk (p. 125)
4	(Koninklijke) Weeshuis (p. 125)
5	Culemborgse- of Huizerpoort (p. 125)
6	Stadhuis (p. 126)
7	Waag (p. 126)
8	Kasteelterrein (p. 126)
9	Alg. begraafplaats (p. 126)
10	windmolen ‘De Prins van Oranje’ (p. 127)

van Alexander Pasqualini. Het bovenste achtkant en de lantaarn zijn in 1661-'62 toegevoegd naar ontwerp van Pieter Post. In de toren hangen klokken van Henricus de Borch (1520, mogelijk hergoten na 1575), de gebroeders Simon (1615) en de firma Eijsbouts (1965). Het schip verrees in de tweede helft van de 14de eeuw; het middenschip en de smalle zuidbeuk hebben een gemeenschappelijk zadeldak. In het eerste kwart van de 15de eeuw werd het koor opgetrokken en heeft men de noordelijke zijbeuk verbreed en langs de toren verlengd. Het toen eveneens gebouwde noordkoor is in 1733 wegens bouwvalligheid gesloopt. Midden-15de-eeuws is het noordportaal. De kerk onderging diverse restauraties, zoals in 1888, 1950-'53 (westgevel en consistoriekamer door A. Boeken en later E.H. Weber), 1961-'64 (toren door C.W. Royaards) en 1975-'80 (kerk door N.C.G.M. van de Rijt en G. van Setten). Bij de laatste restauratie is de 19de-eeuwse buitenbepleistering verwijderd. Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven uit 1742. De kerk bevat een groot aantal 16de- en 17de-eeuwse grafzerken. In het koor bevindt zich de grafkelder van de graven van Buren. Tot de 17de-eeuwse inventaris behoren een preekstoel (eerste helft 17de eeuw), een doophek en twee tekstborden, waarvan één uit 1602. Het orgel is gebouwd door C.G.F. en J.F. Witte (1852).

De voorm. synagoge (Kniphoek 14) [2] werd in 1804 ingericht in een tegen de stadsmuur gebouwd huis. Bij een verbouwing in 1864 zijn spitsboogvensters aangebracht. Tot 1890 heeft het pand als synagoge gediend.

De R.K. St.-Gregoriuskerk (Kornedijk 3) [3] is een driebeukige pseudobasiliek met driezijdig gesloten koor en een toren van twee geledingen met traptoren en een ingesnoerde spits. De neogotische kerk verrees in 1886-'87 naar ontwerp van G. te Riele. In de toren hangt een klok uit 1478. De sacristie verbindt

Buren, (Herv.) St.-Lambertuskerk

de kerk met de gelijktijdig naar ontwerp van Te Riele gebouwde neogotische pastorie (Kornedijk 2).

Het voorm. (Koninklijke) weeshuis (Weeshuiswal 9) [4] is een rijk maniëristisch gebouw uit 1613, opgetrokken in opdracht van Maria van Nassau naar ontwerp van Adriaen Fredericksz van Oudendijck. Langs de Weeshuisstraat staat een langgerekte tweelaags vleugel en langs de Weeshuiswal een korte eenlaags vleugel met twee Vlaamse geveltjes. De hoofdvleugel heeft een dakruiter met twee opengewerkte houten zeskanten en een klokvormige afdekking. In de dakruiter hangt een klok uit 1717. De door Jorde Janssen verschillend gesneden, houten consoles onder de uitkragende daklijst van het hoofdgebouw zijn onder meer versierd met het Burense wapen en gekroonde wapenschilden. De ingang met ionische zuilen op postament wordt afgesloten door een aedicula met tekstplaat. In het fronton van de grote voorpoort aan de Weeshuisstraat met gebosseerde dorische pilasters is het gekroonde wapen van Maria van Nassau weergegeven. De beelden van Geloof, Hoop en Liefde, die het fronton bekronen, worden toegeschreven aan Adriaen Fredericksz van Oudendijck. Het reliëf in het fronton en het opschrift in het fries zijn bij een restauratie in 1886 vernieuwd. De in 1856 aangebrachte interieurwijzigingen zijn herzien bij een verbouwing in 1916, naar ontwerp van C.B. Posthumus Meyjes. Ook heeft men toen de bestaande achtervleugel aan de Weeshuiswal in aangepaste stijl verlengd en twee haakse achtervleugels toegevoegd. De kap is in 1983 gerestaureerd, de gevels in 1991 onder leiding van N.C.G.M. van de Rijt. Het gebouw dient thans als marechausseemuseum.

Stadsmuren. Het grootse gedeelte van de laat-14de-eeuwse ommuring is herkenbaar, zij het sinds de 19de eeuw in verlaagde toestand. Aan de zuidzijde zijn delen (onderstuk) van twee waltorentjes behouden. Aan de noordzijde gaat de muur schuil in een in 1621 verbrede wal. De gracht is alleen gedempt achter de Kniphoek ('t Stek). Van de poorten resteert de Culemborgse- of Huizerpoort (Achter Bonenburg 1) [5]. De overwelfde rondboogdoorgang is laat-14de-eeuws. De verdieping met zadeldak

[p. 126]

Buren, Stadhuis

tussen twee topgevels is in de 17de eeuw vernieuwd. De gevel aan de stadszijde en de bogen zijn in 1816 nieuw opgetrokken. De zonnewijzer aan de stadszijde dateert uit 1631.

Het voorm. stadhuis (Markt 1) [6] is een in de kern 16de-eeuws hoekpand, dat in 1554 door het stadsbestuur werd aangekocht. Bij een verbouwing in 1612, naar plannen van Adriaen Fredericksz van Oudendijk, kreeg het onder meer de dakruiter met peervormige bekroning. Het klokkenspel in de dakruiter is gegoten door Petit & Fritsen (1984). Het huidige uiterlijk van het stadhuis wordt bepaald door een verbouwing in 1739. De ingangspartij in Lodewijk XIV-stijl, voorzien van het gekroonde wapen van Buren, is ook uit die tijd. Het stadhuis is rond 1968 gerestaureerd onder leiding van C.W. Royaards. Hierbij is het aan de noordzijde grenzende pand, dat in 1846 door Stoops tot dijkstoel was verbouwd, bij het stadhuis getrokken. Dit pand is voorzien van een houten balustrade en kroonlijst, waarin het wapen van het polderdistrict Buren is weergegeven. De pui bestaat uit twee rondboogdeuren tussen ionische pilasters. De panden zijn nu in gebruik als VVV-kantoor en museum (met veel sculptuurfragmenten van het kasteel).

De waag (bij Markt 2) [7] werd rond 1870 tegen de westgevel van de Lambertuskerk gebouwd. Het is een kleine neoclassicistische houten zuilengalerij met rondbogen en in het midden een fronton. Bij de waag staat een bakstenen stadspomp uit 1732 met ingezwenkte afdekking. In het rechthoekige spaarveld aan de voorzijde staat de tekst: ‘Crassante flamma civibus solatio’ (wanneer de vlammen woeden, ben ik de burgers tot troost).

Kasteelterrein (Plantsoen ong.) [8]. Het kasteel van de heren van Buren wordt voor het eerst vermeld in 1298. De omgrachte burcht met voorburcht werd in 1530-'45 vernieuwd en omwald naar plannen van Alexander Pasqualini. Later kwam het kasteel in het bezit van het huis Oranje-Nassau. Na de geleidelijke sloop tussen 1804 en 1883 is alleen nog het kasteelterrein (Plantsoen bij 2) herkenbaar. Rond de slotgracht is naar ontwerp van Zocher in de 19de eeuw een plantsoen aangelegd. Een monument uit 1971 houdt de herinnering aan het kasteel levend. In het plantsoen staat verder een bakstenen stadspomp uit 1874. Op een gedeelte van het voorm. kasteelterrein is de Alg. begraafplaats (Plantsoen 2) [9] aangelegd, met een gepleisterd neoclassicistisch poortgebouw annex baarhuisje uit 1883. De begraafplaats bevat onder meer twee grafkelders met opbouw, waaronder de familiegrafkelder van N.J.M.F. van Everdingen (1879).

Woonhuizen. Binnen de omwalling staan voornamelijk dwarse huizen, veelal met zadeldaken tussen tuit- of trapgevels. De meeste hebben achter de 19de-eeuwse (gepleisterde) voorgevel een oudere kern behouden. In opzet laatmiddeleeuws is het dwarse huis Zoetendaal 1 met een zadeldak tussen zijtopgevels (met vlechtingen). Achter het huis bevindt zich een evenwijdige vleugel, eveneens met zadeldak. De lijstgevel aan de voorzijde dateert uit circa 1850. Het 16de-eeuwse dwarse huis Kerkstraat 1 heeft een zadeldak tussen zijtrapgevels met ezelsruggen. Het brede, van oorsprong 16de-eeuwse huis, Zoetendaal 3 heeft een 19de-eeuwse gepleisterde lijstgevel.

Een nog duidelijk herkenbaar 17de-eeuws karakter hebben de onderkelderde, dwarse huizen die aan weerszijden van de Huizerpoort tegen de stadsmuur zijn gebouwd: de eenlaags muurhuizen Kniphoek 8-12 en 16-20, de tweelaags muurhuizen Kniphoek 2-6 - met trapgevels als brandmuren - en het tegen de poort gebouwde pand Achter Bonenburg 1. Deze muurhuizen zijn in 1968-'70 onder leiding van C.W.

[p. 127]

Royaards gerestaureerd. Vergelijkbare (gepleisterde) dwarse eenlaagspanden uit de 16de en 17de eeuw zijn Kerkstraat 2-7. Volgens een opschrift op de puibalk dateert het huis Voorstraat 3 uit 1633. In de gevel zijn drie gebeeldhouwde koppen, een wapensteen en geprofileerde bogen op maskerstenen aangebracht. Een van de weinige diepe huizen in Buren is Rodeheldenstraat 20 uit de eerste helft van de 17de eeuw. De trapgevel is voorzien van sierankers en ontlastingsbogen op natuurstenen kraagstenen. Volgens de jaartalankers dateren de gepleisterde dwarse huizen Herenstraat 12, met kelder en opkamer, en Rodeheldenstraat 28 beide uit 1644. Het vrijstaande hoekpand Herenstraat 2 met zadeldak tussen tuitgevels gaat terug tot de 16de of 17de eeuw. Mogelijk uit de tweede helft van de 17de eeuw stamt het onderkelderde blokvormige huis Buitenhuizerpoort 12, waarvan de vensters, de voordeur en de deuromlijsting van rond 1800 dateren. Het herenhuis Herenstraat 19 heeft een lijstgevel met een kroonlijst en een pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl (circa 1740). De kroonlijst van het aangrenzende gepleisterde koetshuis vertoont Lodewijk XV-vormen (rond 1760). Voorbeelden van oude dwarse huizen met een gepleisterde 19de-eeuwse lijstgevel zijn Voorstraat 1 (vroeg-19de-eeuws), De Brauwerije (Herenstraat 7), Herenstraat 17 (circa 1850), Peperstraat 6-8 met 16de-eeuwse sierankers en Peperstraat 17 (circa 1865) met gebeeldhouwde 17de-eeuwse leeuwenmaskers. Oudere panden met een eenvoudige, ongepleisterde 19de-eeuwse lijstgevel zijn: Herenstraat 10 (circa 1800), Herenstraat 9 (1854) en Herenstraat 8. Soortgelijke gevels van rond 1850 zijn Weeshuiswal 5-8 - met inrijpoorten - Voorstraat 10 en Rodeheldenstraat 24. Het deels onderkelderde, gepleisterde hoekpand Rodeheldenstaat 25-27/Kornewal 10 is rond 1850 tot stand gekomen, het blokvormige hoekhuis Peperstraat 24 met mezzanino rond 1860. Het deels onderkelderde huis Kornewal 3 draagt de jaartalankers ‘1882’ in de gepleisterde zijgevel. Aangrenzend bevindt zich het voorm. koetshuis Kornewal 1.

Boerderijen. De 18de-eeuwse, wit geschilderde hallenhuisboerderij Molenwal 5 heeft een dwars, onderkelderd voorhuis met zadeldak tussen topgevels. Uit 1857 dateert De Heuf (Tielseweg 1), een hallenhuisboerderij met dwars voorhuis, tussenlid en achterhuis met hooisteek. De als paardenfokkerij opgezette boerderij, werd begin 20ste eeuw een fruitkwekerij. Op het erf staat een potstal uit 1904, die in 1936-'37 tot fruitopslagplaats is verbouwd.

De windmolen ‘De Prins van Oranje’ (Molenwal 6) [10] is een ronde stenen stellingkorenmolen, waarvan de houten kap met dakleer is gedekt. De molen is in 1716 gebouwd ter vervanging van een bouwvallige standerdmolen. In 1912 is brandschade hersteld en in 1952 en 1974 is de molen gerestaureerd.

Pakhuizen. Uit circa 1850 dateren de tweelaags pakhuizen Kniphoek 5 en Weeshuiswal 4; de laatste heeft een kern met laat-middeleeuws muurdelen.