Monumenten in Nederland. Gelderland

Brakel
(gemeente Zaltbommel)

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. Er kwam een onregelmatig esdorp met enkele brinken tot ontwikkeling. Later kreeg Brakel tevens het karakter van langgerekt dijkdorp. Door een overstroming in 1861 werd het dorp zwaar getroffen. Na de Tweede Wereldoorlog groeide Brakel in zuidelijke en westelijke richting verder uit.

De Herv. kerk (Marktplein 4), oorspronkelijk gewijd aan St. Martinus, is een driebeukige pseudobasilicale kerk met vijfzijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met traptoren en korte ingesnoerde spits. Het huidige schip is in de 15de eeuw ontstaan door vergroting van een 14de-eeuws schip. De noordmuur bevat bovendien tufsteenwerk van een romaanse voorganger. Het koor, met dichtgezet laat-gotisch poortje, is eind 15de eeuw tot stand gekomen. Kort daarna is de toren gebouwd. De in 1944 zwaar beschadigde toren is in 1950 gerestaureerd. Het kerkinterieur wordt gedekt door houten tongewelven. Het koor bevat een grafkelder van de familie Van Brakell. Tot de inventaris behoren een overhuifde dubbele herenbank (eind 17de eeuw), een preekstoel in Lodewijk XIV-vormen (circa 1740) en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1898; uitgebreid in 1976). Verder zijn er gerestaureerde fragmenten van gebrandschilderde wapenramen (1647-1709).

Huis te Brakel (Dwarssteeg 4) of Huis Rodichem. Dit brede, deels gepleisterde, blokvormig pand met omlopend schilddak werd mogelijk in 1768 gebouwd voor Wilhelmus Wilhelmius en in 1811 in opdracht van Wilhelmus van Dam van Brakel gemoderniseerd. Links van het huis vormt een schijnkapel met klokkentorentje en fronton met alliantiewapen (Van Dam van Brakel-Van Wageningen) de verbinding met de voorm. stallen. Beide zijn vrij recent ingrijpend verbouwd. Het park in Engelse landschapsstijl is in 1811-'23 aangelegd naar ontwerp van H. van Lunteren. Het middelpunt wordt gevormd door de omgrachte ruïne van

[p. 120]

Brakel, poortgebouw Het Spijker (1981)

het in 1672 door de Fransen verwoeste laat-middeleeuwse Slot Brakel met restanten van het woongebouw, de hoektorens en de donjon. Verder bleef het in oorsprong middeleeuwse, gedeeltelijk omgrachte, poortgebouw met voorraadschuur ‘Het Spijker’ (Dreef 1) behouden. Wilhelmus van Dam liet het na 1837 in middeleeuwse stijl restaureren.

De voorm. openbare lagere school (Marktplein 8), een eenvoudig blokvormig gebouw met neoclassicistische details, is rond 1840 gebouwd als tweeklassige school.

Het woonhuis Waaldijk 101 dateert uit 1912 en vertoont vormen uit de chaletstijl.

De boerderij Flegelstraat 1 is een hallenhuisboerderij met dwars, deels onderkelderd, voorhuis en aan de achterzijde een overstek en een gerestaureerde schuurberg. De boerderij heeft een 17de-eeuwse kern. De rechter zijgevel van het achterhuis is vernieuwd.

De voorm. batterij (Nieuwendijk ong.), gelegen ten zuidwesten van Brakel, is in 1879-'84 als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie aangelegd ter verdediging van het inundatiegebied in de Bommelerwaard. Het is een halfellipsvormig drielaags bomvrij gebouw met aarden dekking.

De windmotor (Schouwendijk ong.), gelegen ten zuidwesten van Brakel, is een Amerikaanse windmotor met vakwerkmast uit circa 1920.