Monumenten in Nederland. Gelderland

Bemmel

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. De oudste kern bevond zich rond de kerk aan de Waaldijk en heeft zich later in noordelijke richting verplaatst. Rond 1850 was er een lintvormige bebouwing aan de Karstraat-Dorpsstraat en later ook langs de Teselaar, De Plak en de Vossenhol. Na de Tweede Wereldoorlog is Bemmel aan alle zijden uitgebreid.

De Herv. kerk (Oude Kerkhof 13), oorspronkelijk gewijd aan St. Benignus, is een driebeukige pseudobasilicale kerk met driezijdig gesloten koor (met zuidkapel) en een toren van vier geledingen met ingesnoerde spits. De romaanse tufstenen toren dateert uit de 12de eeuw; de maniëristische natuurstenen deurposten van de toreningang zijn uit 1623. Het laat-gotische koor kwam in de tweede helft van de 15de eeuw tot stand en de zuidkapel (nu consistorie) werd in het tweede kwart van de 16de eeuw gebouwd. Het gotische schip is in 1834 vervangen door het huidige gepleisterde schip met smalle zijbeuken. De in 1944-'45 opgelopen oorlogsschade heeft men in 1952-'53 hersteld bij een restauratie naar plannen van J.G.A. Heineman. Het interieur wordt gedekt door diverse

[p. 111]

gewelfvormen; het schip heeft een vlakke balkenzoldering. De uit circa 1535 daterende muurschilderingen in de zuidkapel tonen vier heiligen en de opdrachtgevers van de schilderingen, Joost van Bemmel en zijn echtgenote Anna Vaeck. De kerk bevat enkele 17de- en 18de-eeuwse grafzerken.

De R.K. St.-Donatuskerk (Loostraat ong.) is een driebeukige pseudobasilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met tentdak. De toren verrees in 1926 naar ontwerp van H.C.M. van Beers. De kerk kwam in 1949-'50 tot stand naar ontwerp van Joh.H. Sluijmer ter vervanging van de in 1945 vernielde neogotische voorganger uit 1872-'73.

Huis te Bemmel (Loostraat 15). Van dit tussen 1300 en 1750 gegroeide U-vormige huis zijn de noordvleugel, een deel van de oostvleugel en een vierkante toren met spits bewaard gebleven. De toren is mogelijk 15de-eeuws, de noordvleugel is in de 16de eeuw gebouwd op een oudere kelder. Aan de zuidzijde van het gepleisterde complex staat een uitbouw uit 1942 naar plannen van Ch. Estourgie. Het voorm. koetshuis (Ponylaan 2) is een van oorsprong mogelijk 18de-eeuwse boerderij, die in de tweede helft van de 19de eeuw is verbouwd.

Huis De Kinkelenburg (Kinkelenburglaan 1) is een omgracht gebouw met voorplein. Het oudste deel is een 15de-eeuwse toren met schilddak. De aangrenzende vleugel dateert uit circa 1600 en de daarop onder een stompe hoek aansluitende vleugel is een reconstructie in 18de-eeuwse vormen. Het complex is in 1954 onder leiding van Ch. Estourgie ingrijpend gerestaureerd en gereconstrueerd en dient thans als raadhuis. Het interieur bevat een 17de-eeuwse schouw met kariatiden en een laat-18de-eeuwse betimmering met wandschilderingen.

Woonhuizen. Ingrijpend gerestaureerd is het van oorsprong laat-middeleeuwse Huis Brugdijk (Kinkelenburglaan 2) met trapgevels en een jongere, gepleisterde aanbouw. Het gepleisterde landhuis Loostraat 10 dateert uit circa 1850. Het Zonnehuis (Teselaar 7) is een laat-19de-eeuwse villa met koetshuis. De villa kreeg begin 20ste

Bemmel, Huis De Kinkelenburg

eeuw een risaliet. De dorpswoningen Dorpsstraat 73, met pleisterdecoratie, en Dorpsstraat 71, met siermetselwerk, zijn respectievelijk in 1869 en rond 1910 gebouwd. De voorm. burgemeesterswoning De Eschdoorn (Ressensestraat 1) is een gepleisterd eenlaagspand uit 1912 met baksteendetails. Het rond 1924 gebouwde huis Dorpsstraat 72 vertoont expressionistische invloeden.

Boerderijen. De gepleisterde herenboerderij Strijdhagen (Ressensestraat 2) is gebouwd in de eerste helft van de 19de eeuw en heeft een statig gepleisterd voorhuis en een hallenhuisschuur met bijschuren. Dorpsstraat 76 is een hallenhuisboerderij uit circa 1890 met dwarsdeel en onderkelderd voorhuis. Het laat-19de-eeuwse complex Buitenzorg (Ressensestraat 7) bestaat uit een hallenhuisboerderij met dwars eenlaags voorhuis - voorzien van eclectische elementen - en twee bijschuren en een zesroedige hooiberg. De voorm. boerderij Dorpsstraat 58 heeft een dwars voorhuis uit circa 1905 - met sierbanden in verblendsteen - en een ouder achterhuis.

De graanmaalderij ‘Molenwei’ (Sportlaan 9) is een gepleisterd gebouw met verdiepte velden en een bakstenen fries. De maalderij werd rond 1900 nabij een molen gebouwd. Die molen is in 1925 afgebroken.

Het elektrische gemaal (bij Waaldijk 9) dateert uit 1926. Het deels gepleisterde gebouw met trafohuisje en de nabij gelegen sluis zijn uitgevoerd in traditionalistische vormen.

De R.K. kerk O.L.V. van Zeven Smarten te Haalderen (Van der Mondweg 24), gelegen ten zuidoosten van Bemmel, is een driebeukige kruisbasiliek met driezijdig gesloten koor, een brede ongelede toren met zadeldak en een aangebouwde pastorie (Van der Mondweg 22). De kerk is in 1932-'33 in traditionalistische vormen gebouwd naar ontwerp van H.W. Valk. De in 1944 opgelopen oorlogsschade is in 1949 hersteld onder leiding van H. Valk jr.; de toren is in 1958 herbouwd naar plannen van Joh.H. Sluijmer.

Ressen. Dit gehucht ten westen van Bemmel is in de vroege middeleeuwen ontstaan op een stroomrug. De Herv. kerk (Kerkenhofstraat 3) is een eenbeukige kerk met hoger, driezijdig gesloten koor (met zuidkapel) en een toren van twee geledingen met ingesnoerde spits. Het schip en de toren - beide uitgevoerd in tufsteen - dateren respectievelijk uit de eerste en tweede helft van de 12de eeuw. Bij de bouw van het laat-gotische koor in 1439 is waarschijnlijk de toren in baksteen verhoogd. De kapel (nu consistorie) dateert uit circa 1500. Na zware oorlogsschade in 1944 is de kerk in 1948-'49 onder leiding van A. van der Kloot ingrijpend gerestaureerd. De gepleisterde pastorie (Ressensestraat 48) dateert uit circa 1850, de gepleisterde voorm. kosterij (Kerkenhofstraat 5) uit 1877. Het nabijgelegen brandspuithuisje (Kerkenhofstraat 7) uit 1870 heeft tevens dienst gedaan als baarhuisje. Het gehucht heeft enkele interessante boerderijen. Mogelijk uit de 17de eeuw dateert de gepleisterde hallenhuisboerderij ‘De Kleine Lucht’ (Zandsestraat 24). De hallenhuisboerderij ‘Het Groote Meer’ (Slenkweg 2) heeft een gepleisterd dwars voorhuis uit 1871, een achterhuis uit 1778 en een bijschuur uit 1863. Andere hallenhuisboerderijen met dwars voorhuis

Ressen bij Bemmel, Brandspuithuisje

[p. 112]

Ressen bij Bemmel, Boerderij De Woerd

zijn: ‘De Woerd’ (Woerdsestraat 2; circa 1850) met tweebeukig voorhuis, ‘De Nieuwe Hof’ (Hoeksehofstraat 6-8; circa 1870) en de statige boerderij ‘Huize 't Spyck’ (Ressensestraat 21) met een in 1900 gebouwd eclectisch voorhuis in de vorm van een herenhuis.

Angeren. Dit dorp ten noordoosten van Bemmel is in de vroege middeleeuwen ontstaan op een stroomrug. In en om het dorp staan interessante hallenhuisboerderijen. Duimeling 2 is een gepleisterde hallenhuisboerderij met dwars voorhuis uit 1823. Een vergelijkbaar voorbeeld is de boerderij Molenstraat 26 (circa 1880) met bijschuur (Molenstraat 24). (Gedeeltelijk) gepleisterde hallenhuisboerderijen zijn: Duimeling 6 (1889), ‘Veeënmou’ (Paddepoel 6; 1911), met haaks aangebouwde varkensschuur, ‘De Kapel’ (Jan Joostenstraat 2; 1925) en de markante boerderij ‘De Kroon’ (Kamervoort 111; 1930) met expressionistische details en rieten mansardedak. Het eenlaags woonhuis ‘Rosenhaghe’ (Kamervoort 37) is in 1907 gebouwd met neorenaissance- en jugendstil-details. De R.K. St.-Bavokerk (Kerkstraat 2) is een driebeukige hallenkerk met baptisterium, halfronde apsis en een ongelede toren met lantaarn. Deze in de vormen van de Bossche School gebouwde kerk verrees in 1950-'51 naar ontwerp van N. van der Laan ter vervanging van een in 1944 verwoeste voorganger uit 1877-'78. De pastorie (Kerkstraat 4) is gelijktijdig gebouwd.