Monumenten in Nederland. Gelderland

Beesd
(gemeente Geldermalsen)

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. Beesd ontwikkelde zich als een gestrekt esdorp met Voor-, Midden- en Achterstraat en enkele stedelijke karakteristieken zoals de aaneengesloten bebouwing. Na de Tweede Wereldoorlog is Beesd in noordelijke richting sterk gegroeid.

De Herv. kerk (Voorstraat 92-94), oorspronkelijk gewijd aan St. Petrus, is een gepleisterde, recht gesloten zaalkerk met een vrijstaande toren van twee geledingen met overhoekse steunberen en een onvoltooide achtkantige bekroning. De onderbouw van de laat-gotische toren dateert uit circa 1500, de bovenbouw is rond 1550 gebouwd. In de toren hangt een door Johannes en Wilhelmus Hoerken gegoten klok (1468). De huidige zaalkerk is in 1825 ontstaan door een ingrijpende verbouwing en verkleining van een driebeukige laat-gotische hallenkerk, waarvan de zuidmuur en de scheiboog tussen schip en noordbeuk als mede een groot deel van de kapconstructie uit 1508 (d) zijn opgenomen. De toren is in 1957-'58 gerestaureerd onder leiding van A.A. Onnes. Kerk en toren zijn in 1999 naar plannen van P.D. van Vliet gerestaureerd. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf. Tot de inventaris behoren een neoclassicistische preekstoel (circa 1825) en een door De Koff gebouwd orgel (1913) met een van elders afkomstige kast in Lodewijk XVI-vormen (circa 1765). Via een tussenlid is de koorsluiting verbonden met de consistorie (Voorstraat 90), gebouwd in 1960 naar ontwerp van H.A. en G. Pothoven. De gepleisterde pastorie (Voorstraat 81) met souterrain heeft een 19de-eeuws uiterlijk.

De R.K. kerk van de Heilig Kruisverheffing (Voorstraat 21) is een driebeukige hallenkerk met driezijdig gesloten koor, zijkapellen en een half ingebouwde toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Deze neogotische kerk verrees in 1876-'77 naar ontwerp van A. Tepe. De kerk bevat twee gepolychromeerde houten heiligenbeelden (begin 16de eeuw) en een door de gebroeders Gradussen gebouwd orgel (1892). De pastorie (Voorstraat 19) met eclectische vormen dateert uit 1876.

Woonhuizen. Voor de bouw van de gepleisterde vroeg-19de-eeuwse dijkwoning Leeuwenburg (Havendijk 18) heeft men materiaal gebruikt van het gesloopte maniëristische Lage Huis of Huis Wolfswaard. De dwarse eenlaagspanden Voorstraat 10, met omlijste ingang, en Voorstraat 11-13, met gepleisterde voorgevel, dateren respectievelijk uit circa 1850 en circa 1865. Het rond 1865 gebouwde dwarse huis Voorstraat 14 heeft een lage verdieping en omlijste ingang. Blokvormige eclectische herenhuizen zijn de burgemeesterswoning Voorstraat 35 (1888), die later ook als gemeentehuis diende, en Voorstraat

Beesd, Herenhuis Voorstraat 35

[p. 110]

109 (1899). De in 1905 opgetrokken villa Voorstraat 75 vertoont chaletstijl- en jugendstil-elementen. Het rond 1910 gebouwde huis Middenstraat 3 heeft ook chaletstijl-kenmerken.

Boerderijen. De 18de-eeuwse boerderij Middenstraat 42-44 heeft een breed, uitgebouwd voorhuis met gepleisterde voorgevel. Bij de boerderij staat een vierroedige schuurberg op een in 1852 aangelegde vluchtheuvel. De boerderij Voorstraat 5-7/Molendijk 1 heeft mogelijk ook een 18de-eeuwse oorsprong. De uit circa 1830 stammende boerderij Hoog Huis (Achterstraat 38) bestaat uit een blokvormig huis met souterrain en bordestrap en daarnaast een grote vloedschuur met dakoverstek. Het woonhuis is in 1981 ommetseld. De tweebeukige herenboerderij Voorstraat 103-105 dateert in zijn huidige vorm uit circa 1850, maar heeft waarschijnlijk een oudere kern. Voorbeelden van 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen met dwars voorhuis zijn: Voorstraat 117, met 16de- of 17de-eeuwse oorsprong en een 19de-eeuws uiterlijk, Middenstraat 26-28 (circa 1835), Voorstraat 113 (circa 1850), Havendijk 23 (circa 1850), Voorstraat 88 (circa 1880) en Voorstraat 12 (circa 1900); de laatste met mansardedak. De karakteristieke boerderijen Achterstraat 22-28 zijn in de jaren twintig van de twintigste eeuw gebouwd na een brand.

De voorm. spaarbank (Voorstraat 42), gebouwd in 1862 werd in 1887 tot bewaarschool verbouwd en voorzien van neorenaissance-elementen. Rechts voor het gebouw staat een vroeg-19de-eeuwse hoefstal.

Het voorm. veerhuis ‘Het Oude Veerhuis’ (Havendijk 16) is een gepleisterd pand met schilddak en serre, gebouwd in de tweede helft van de 19de eeuw.

Windmolen ‘De Vrijheid’ (Molendijk 14) is een ronde bakstenen grondzeiler voorzien van een met riet gedekte houten kap. Deze korenmolen dateert - ondanks de jaartalsteen ‘1826’ - mogelijk uit de 18de eeuw. De molen is in 1969 gerestaureerd. Het gepleisterde 19de-eeuwse molenaarshuis (Molendijk 12) is een tweebeukig pand met een mogelijk 16de-eeuwse kern.

Mariënwaard bij Beesd, Landhuis Mariënwaard

Mariënwaard. Dit dorp ten oosten van Beesd is ontstaan op een stroomrug rond de in 1129 gestichte premonstratenzerabdij Mariënweerd, die in 1573 werd verlaten. De vervallen abdij en omgeving werden in 1709 tot Hoge Heerlijkheid verheven en in 1734 gekocht door Otto graaf van Bylandt, die er een eerste landhuis liet bouwen. Ter vervanging daarvan is rond 1790 in Lodewijk XVI-vormen het huidige landhuis Mariënwaard (Het Klooster 8) tot stand gekomen. De kelders van het huis zijn restanten van één van de abdijgebouwen. De ingangspartij aan de achterzijde dateert uit de 19de eeuw. Tot het landgoed behoort het blok dienstwoningen Het Klooster 4-9 (jaartalankers ‘1737’) en verder enkele boerderijen. Hallenhuisboerderijen met dwars voorhuis zijn: ‘De Lage Sluis’ (Notendijk 1; mogelijk 18de eeuw), ‘De Glansheuvel’ (Prinkelsteeg 17; circa 1775), met voorhuis uit 1917 en een vloedschuur, ‘De Lingehof’ (Biersteeg 7; eind 18de eeuw), met vroeg-19de-eeuwse vloedschuur en een gepotdekselde schuur, ‘Hooge Spyk’ (Notendreef 13; circa 1800) en ‘De Mouwe’ (Notendijk 2; circa 1850), met vloedschuur en twee vijfroedige hooibergen. De boerderij ‘De Hooghe Sluis’ (Appeldijk 19) is een laat-18de-eeuwse krukhuisboerderij waartegen een woonhuis is gebouwd. Op het erf staan een schuur en een zesroedige schuurberg.