Monumenten in Nederland. Groningen

Winschoten

Stad, ontstaan in de 12de eeuw als streekdorp op de zandopduiking van het zogeheten schiereiland van Winschoten, waar de handelsweg van Groningen naar Münster de Rensel kruiste. De aldaar ontstane kapel verving men rond 1275 door een nieuwe kerk. In 1593 werd het dorp omwald tot een schans met negen bastions en drie poorten. Binnen de vesting bestond Winschoten uit drie in elkaars verlengde liggende ‘streken’, ter plaatse van de huidige Langestraat, de Torenstraat en de Blijhamsterstraat. Via het in 1637 gereedgekomen Winschoterdiep kreeg Winschoten een verbinding over water met Groningen. Na het afgraven van de wallen in de 18de eeuw breidde het dorp zich verder uit tot een vlek, met aan de westzijde langs het Winschoterdiep de Molenhorn en ten zuiden van de Langestraat het havengebied van de Binnen- en Buitenvenne. Het deel rondom de Blijhamsterstraat ontwikkelde zich tot de Wevershorn, zo genoemd vanwege de vele kleine weverijen. Met de vestiging van de zetel van het ‘Departement de l'Ems occidental’ in 1811 werd Winschoten een regionaal centrum, wat uiteindelijk in 1825 nog tot een verheffing tot stad leidde.

Aan de zuidzijde kwam in 1868 de spoorlijn naar Groningen tot stand. Als gevolg van het graven van het Omsnijdingskanaal in 1880 aan de noordzijde werd de Binnen Venne gedempt en de oude Renselarm ingericht tot Oosterhaven. Nadat eerst in het gebied rond de kerk een verder verdichting plaatsvond, werd tussen 1883 en 1901 het gebied tussen stad en station ontwikkeld. Dit geschiedde door samenwerking tussen de notaris J.P. Riedel en de aannemer C. Roelfs, die samen ook de Vierwindenbuurt ten noorden van het Wandelpark ontwikkelden. Aan de oostzijde ontstond in 1897 de Wilhelminasingel. Ten oosten daarvan groef men rond 1910 de Tramhaven, waarna men in 1916 de Buiten Venne dempte. Nadat de Tramhaven rond 1925 was verlengd met een nieuwe Oosterhaven, volgde in 1931 demping van de oude Oosterhaven (nu Burg. Schönfeldplein). Na de omlegging van het Winschoterdiep verdween in 1956 met de demping van het oude deel (nu Nassaustraat en Molenweg) en circa 1970 van het Omsnijdingskanaal (nu Mr. D.U. Stikkerlaan) het water uit de stad.

In de jaren twintig volgden uitbreidingen aan de Bosstraat en het Bosplein, maar

[p. 228]

ook ten zuiden van de spoorlijn langs De Garst en Blijhamsterweg. Na de Tweede Wereldoorlog verrezen in snel tempo nieuwe woonwijken ten noorden en ten westen van het centrum, eerst tussen de Mr. D.U. Stikkerlaan en Bovenburen, na 1970 ook ten noorden daarvan.

De Herv. kerk (Marktplein 1) [1], oorspronkelijk gewijd aan St. Vitus, is een langgerekte, eenbeukige romanogotische

Winschoten, Binnenstad

1	Herv. kerk (zie p. 228)
2	toren Herv. kerk (p. 229)
3	Evang. Luth. kerk (p. 229)
4	Synagoge (p. 229)
5	R.K. St.-Vituskerk (p. 229)
6	Vrije Evang. kerk (p. 229)
7	(Geref.) Vennekerk (p. 229)
8	Vredeskerk (p. 229)
9	Doopsgez. kerk (p. 229)
10	voorm. Raadhuis (p. 229)
11	Raadhuis (p. 230)
12	Openbare lagere school (p. 230)
13	Postkantoor (p. 230)
14	Belastingkantoor (p. 230)
15	Bibliotheek (p. 230)
16	Kok-panden (p. 230)
17	Hotel der Nederlanden (p. 231)
18	Herensociëteit De Harmonie (p. 231)
19	Slavenburg's bank (p. 231)
20	hoofdgebouw Stoomtramweg Maatschappij Oostelijk-Groningen (p. 231)
21	bankgebouw Vissersdijk 4 (p. 231)
22	Station (p. 231)
23	Koffiebranderij (p. 231)
24	Brandewijnfabriek (p. 231)
25	Expeditiegebouw (p. 231)
26	Molen Edens (p. 231)
27	Molen Dijkstra (p. 232)
28	Molen Berg (p. 232)
29	Ophaalbrug (p. 232)
30	Wandel- of Sterrebos (p. 232)
31	Gemeente- of Maintebos (p. 232)
32	Alg. begraafplaats (p. 232)
33	Isr. begraafplaats (p. 232)
34	R.K. begraafplaats (p. 232)

kerk met recht gesloten koor en een vrijstaande toren. De uit circa 1275 daterende kerk wordt aan de buitenzijde geleed door groepen smalle spitsboogvensters, gescheiden door lisenen. De oostelijke gevel heeft aan de onderzijde drie omkraalde ronde vensters en in de top een klimmend boogfries en een rond veld met vierpas. Bij de ingrijpende restauratie van 1905-'07, naar plannen van C.H. Peters en met K. de Grooth als uitvoerend architect, is de kerk geheel ontpleisterd en de westgevel grotendeels vernieuwd. Het in 1772 door B. Coender gemaakte rococo-poortje van de westgevel is in de kerk opgesteld. Sinds 1995 staat voor de westgevel een postmodernistisch hekwerk naar ontwerp van H. Pulles.

Het interieur wordt overdekt door

[p. 229]

Winschoten, Herv. kerk, plattegrond

meloenvormige ribgewelven, die bij de restauratie opnieuw zijn aangebracht na in de 17de eeuw te zijn gesloopt. Voor de gewelven moest een 17de-eeuwse galerij wijken. Tot de inventaris behoort een preekstoelkuip uit circa 1745, met snijwerk van Casper Struiwig naar ontwerp van Jan Bitter, afkomstig uit de afgebroken kerk van Oterdum. Het orgel werd in 1868 door C.G.F. Witte gebouwd. Tegen de koorwanden staan een hele reeks grafzerken opgesteld, waarvan de oudste uit 1582 dateert. De gebrandschilderde ramen uit 1948-'70 zijn ontworpen door J. Schilt en F. Schilt-Geesink. In de noordwand van het koor bevindt zich een tegeltableau vervaardigd door de fa. Rozenburg (1910) ter herinnering aan de restauratie 1905-'07.

De vrijstaande toren (Torenstraat 10) [2] met een forse onderbouw, achtkante lantaarn en koepelvormige opbouw, staat op enige afstand ten noordwesten van de kerk. De onderbouw stamt waarschijnlijk nog uit de 13de eeuw. Bij de torenrestauratie in 1930-'31, naar plannen van D. Bolhuis, kreeg hij een nieuwe, in gewapend beton uitgevoerde opbouw; slechts de lantaarn werd met baksteen bekleed. Sinds die tijd hangt in de toren een carillon, gegoten door A.H. van Bergen, alsmede een luidklok uit 1773, gegoten door J. Borchardt.

De Evang. Luth. kerk (Vissersdijk 70) [3] is een door pilasters gelede neoclassicistische zaalkerk met recht gesloten koor, schilddak en omlijste ingang. De kerk werd in 1836 gebouwd naar plannen van W. Raammaker. Ze verving een in 1695-'96 gebouwde kerk aan de Winschoterzijl. De gevelsteen daarvan is in de huidige voorgevel ingemetseld. Tot de kerkinventaris behoren een preekstoel met kuip (1695) en klankbord (1713) en een door Blötz gebouwd kabinetorgel (1768), in 1909 uit Hallum aangekocht.

De voorm. synagoge (Bosstraat 24) [4] is een aan een voorplein gelegen, neoclassicistisch zaalgebouw met schilddak, gebouwd in 1854 ter vervanging van voorganger uit 1798. Het pand is voorzien van rondboogvensters en heeft een ingangspartij met dorisch pilasterportiek en pilasterpoortje. Van 1945 tot 1994 was het in gebruik bij de Geref. Gemeente (art. 31). Nu dient het als galerie. Het interieur wordt overdekt door een tongewelf van stuc op riet, afgezet met eenvoudig lijstwerk. De gebrandschilderde ramen stammen uit het eerste kwart van de 20ste eeuw.

De voorm. rabbinaatswoning (Bosstraat 22), annex school en slachthuis, is een fors gebouw in Moorse stijl uit 1900. De gevel in verblendsteen wordt gedecoreerd door een aantal sierkoppen. Om de hoek staat de kosterswoning (Vissersdijk 15) eveneens uit 1900.

De R.K. St.-Vituskerk (Langestraat 75) [5] is een driebeukige, neogotische pseudobasiliek met een toren van drie geledingen met uitgebouwde traptoren en een ingesnoerde spits. De in

Winschoten, Synagoge

Winschoten, Vrije Evang. kerk

1880-'81 naar plannen van A. Tepe gebouwde kerk heeft in 1900 een uitbreiding ondergaan. Het interieur is in 1957 gemoderniseerd en daarbij heeft men ook de polychromie van F. Janssen wit gekalkt. Het orgel dateert uit 1885 en het gebrandschilderde glas is vervaardigd door H. Geuer. Bij de restauratie in 1989 is een uit de afgebroken kerk van Nieuwe Pekela afkomstig neogotisch hoofdaltaar geplaatst, gemaakt in 1896 door B. Frydag uit Munster.

Overige kerken. De Vrije Evang. kerk (Liefkensdwarsstraat 8) [6] is een zaalkerk in neoclassicistische vormen uit 1876. De (Geref.) Vennekerk (Venne 150) [7] is een kruiskerk met geveltoren en voorzien van naaldspits, gebouwd in 1901 naar plannen van J. van Lenning en uitgebreid in 1924 met een dwarsschip naar ontwerp van T. Kuipers. De Vredeskerk (Burg. Venemastraat 7) [8] van de Geref. Gemeente in Nederland is een zaalkerk uit 1925 in sobere expressionistische vormen naar plannen van N. Boiten. De voorm. Doopsgez. kerk (Mr. J.F. Viëtorstraat 22) [9] is een zaalkerk die rond 1930 tot stand kwam naar plannen van D. Bolhuis.

Stadhuizen. Het voorm. stadhuis Blijhamsterstraat 28 [10] werd in 1845-'46 gebouwd in sobere neoclassicistische stijl naar plannen van I. Warnsinck. In 1849 werd het aan de achterzijde uitgebreid met een huis van arrest. Momenteel is het in gebruik als arbeidsbureau.

[p. 230]

Winschoten, Stadhuis Langestraat 15

In 1895-'96 verrees het imposante nieuwe stadhuis Langestraat 15 [11] naar plannen van C.H. Peters en met de gemeentearchitect K. de Grooth als uitvoerend architect. Het pand met forse toren, verhoogde entree en rijk balkon - met daarin een cartouche met de letters ‘S.P.Q.W’ - is uitgevoerd in een combinatie van neorenaissance en neogotiek. Het beeldhouwwerk is van de hand van H. ter Reegen. In de hal hangt een fraai tegeltableau gemaakt door de firma Rozenburg. In 1918 kwam aan de achterzijde een uitbreiding tot stand, waartegen in 1983 het stadskantoor werd gebouwd.

De voorm. openbare lagere school (Mr. J.F. Viëtorstraat 2) [12] werd rond 1880 gebouwd in neoclassicistische vormen.

Het voorm. postkantoor (Burg. Venemastraat 9) [13] verrees in 1907 naar plannen van Rijksbouwmeester C.H. Peters, in simpele, op de neogotiek geënte vormen.

Het voorm. belastingkantoor (Bosplein 2) [14] is een groot soberexpressionistisch pand uit 1922.

De voorm. bibliotheek (J. Modastraat 11) [15] dateert uit 1933 en is in expressionistische vormen gebouwd naar ontwerp van D. Bolhuis. Het pand heeft een markant, laag doorlopend dak met daarin een strook houten dakvensters.

Woonhuizen. Van de oudste woonbouwing is in Winschoten weinig bewaard gebleven wat aan de buitenzijde als zodanig herkenbaar is. Toch kunnen enkele panden aan Langestraat en Torenstraat een oudere kern bevatten; Torenstraat 6 en 12 stammen deels mogelijk nog uit de 17de eeuw. In het midden van de 19de eeuw werden de eerste deftige panden in neoclassicistische vormgeving opgetrokken, waaronder Beertsterstraat 5, dat in 1849 werd gebouwd voor U.J. Groenier. In de periode 1870-1885 kwamen Blijhamsterstraat 35, Garstestraat 5 en Stationsweg 5 tot stand. Deze gepleisterde blokvormige, eenlaags woonhuizen met verhoogd middenrisaliet hebben een eclectische vormgeving. Een gelijksoortige opbouw, maar dan met driezijdig gesloten erker en gepleisterde banden, vertonen Blijhamsterstraat 48 en Stationsstraat 5 (1890). Een combinatie van eclectische en neorenaissance-vormen hebben Stationsstraat 6 (1880), Blijhamsterstraat 46 (1893) en Emmastraat 9 (1902). Goede voorbeelden van chaletstijl zijn Emmastraat 8 (1905) en Nassaustraat 19 (circa 1908). Burg. Schönfeldplein 19 is een groter, tweelaags herenhuis met koetshuis uit circa 1895. Ook langs de Blijhamsterstraat en Emmastraat verrezen in die tijd - veelal naar plannen van C. Brill en K. de Grooth - grote herenhuizen met neorenaissance-invloeden, waaronder Blijhamsterstraat 39 (circa 1900), Emmastraat 5 (1900), Emmastraat 7 (1902) en Blijhamsterstraat 41 (circa 1902). Jugendstil-invloeden vertonen de woonhuizen Burg. Venemastraat 8-16 (1906), de villa's Stationsstraat 10-14 (1907-'10) en de vrijstaande villa Stationsweg 11 (circa 1911). Meer landelijk van karakter en expressionistisch van vormgeving zijn de beide met riet gedekte panden Mr. A.J.E. Moddermanstraat 2-4 (1924) en De Koepel (Burg. Schönfeldsingel 25). Het laatste dateert, evenals het naastgelegen Niadom (Burg. Schönfeldsingel 23), uit circa 1930. Op de grens van het kubistisch expressionisme en het Nieuwe Bouwen is het rond 1936 in baksteen opgetrokken pand J. Modastraat 13, waarschijnlijk ontworpen door H.P.C. Haan. Voor de zaadhandelaar Robertus ontwierp hij dat

Winschoten, Villa Dr. P. van Dijkstraat 4

zelfde jaar de villa Dr. P. van Dijkstraat 4, in zuivere vormen van het Nieuwe Bouwen, met stalen kozijnen, platte daken en gepleisterde, rechthoekige bouwvolumes.

De Burcht is de huidige naam van het voorm. landgoed ‘De Buitenwerf’, dat volledig ingesloten ligt tussen de noordelijke nieuwbouwwijken van Winschoten. Het terrein - een oude kleipan - kwam in 1831 in bezit van B. Haitzema Viëtor. Deze liet waarschijnlijk toen de tuinkoepel (bij Bovenburen 48) bouwen, een achtkant gebouw met omlopende dorische zuilengalerij en een ingezwenkt tentdak met opengewerkte bol. Kort na de verkoop van het landgoed in 1872 aan H. Viëtor verrees het neoclassicistische landhuis (Bovenburen 48) met tuinmanswoning en werd het park in Engelse landschapsstijl aangelegd.

Volkswoningbouw. De Stichting Winschoter Woningbouw liet in 1917 aan de St.-Vitusstraat twee rijen arbeiderswoningen bouwen ten behoeve van de Noord Nederlandse Machinefabriek. In opdracht van de gemeente, en naar plannen van gemeentearchitect D. Bolhuis, kwamen in 1919 de sober uitgevoerde middenstandswoningen Bossingel 7-14 tot stand. Vergelijkbare woningen verrezen verderop aan de Bossingel en de Hoogstraat. Langs het in 1928-'31 aangelegde Noorderplein bouwde men eveneens middenstandswoningen naar plannen van D. Bolhuis (Noorderplein 1-35, 2-28).

Winkels. In 1897 verrees een markant gesitueerd complex dat bekend staat als de Kok-panden [16], bestaande uit een dubbel woon- en winkelpand en een regenkledingfabriek (Blijhamsterstraat 13a en Torenstraat 35). De winkel aan de voorzijde en het haaks daarop staande

[p. 231]

Winschoten, Huis De Burcht, tuinkoepel

langgerekte fabrieksgebouw aan de Torenstraat vertonen een rijke combinatie van eclectische en neorenaissancevormen. De winkelentree wordt geflankeerd door twee kariatiden die een houten erker dragen. Binnen heeft het pand een fraaie trappartij en een winkelruimte met gietijzeren zuiltjes, beide met plafonds van papier-maché. Venne 123a is een woon- en winkelpand annex bakkerij, gebouwd in 1898. Het bescheiden Engelsestraat 14, een woon- en winkelpand met magazijn, werd in 1905 gebouwd voor M. Fröling Jz. Grootschaliger is het vroege winkelcomplex Blijhamsterstraat 4-6 uit circa 1933. Horeca. Het Hotel der Nederlanden (Torenstraat 2) [17] kreeg zijn huidige aanzien in eclectische vormen rond 1890, maar bevat aan de zijde van het Burg. Schönfeldplein een oudere kern. Hetzelfde geldt waarschijnlijk ook voor het café Marktplein 16. In 1899 werd hotel ‘Wisseman’ verbouwd voor het echtpaar Dommering om een onderkomen te bieden aan de herensociëteit

Winschoten, Graanpakhuis Oosterhavenkade 20

De Harmonie (Bosplein 1) [18]. Het forse twee- en drielaags pand met markante hoektoren en opvallend veel gepleisterde banden, vertoont zowel eclectische als neorenaissance-vormen.

Kantoorgebouwen. Het bankgebouw voor Slavenburg's bank (Blijhamsterstraat 19) [19] kwam rond 1910 tot stand in sobere neorenaissance-vormen. Het voorm. hoofdgebouw van de Stoomtramweg Maatschappij Oostelijk-Groningen (Wilhelminasingel 1-la) [20] verrees in 1914. Het bankgebouw Vissersdijk 4 [21] dateert uit 1915-'16 en is een goed voorbeeld van ‘Um 1800’-stijl.

Het station (Stationsweg 22) [22], een gebouw derde klasse van de Staatsspoorwegen, werd in 1865 gebouwd aan de lijn Groningen-Nieuweschans naar plannen van K.H. van Brederode. Het neoclassicistische gebouw kreeg in 1904 aan de linkerzijde een aanbouw met een nieuwe wachtkamer derde klasse.

Industriegebouwen. Langs de gedempte havens staan nog enkele resten van industriële bedrijvigheid, waaronder de in 1880 voor J. Groeneveld gebouwde manufacturenhandel met pakhuis (Venne 111), met een aanbouw uit circa 1920, en een voorm. koffiebranderij (Burgemeester Schönfeldplein 9) [23] uit circa 1895. Langs de Tramhaven en de nieuwe Oosterhaven staan uit circa 1915 de loods en directeurswoning van de brandewijnfabriek Pfaff (Wilhelminasingel 99) [24], uit circa 1920 het expeditiegebouw van de Winschoter Expeditie Onderneming (Renselkade 5-5b) [25], met kantoor en woonhuis, en uit 1922 het graanpakhuis met art deco-elementen van de zaadhandel firma Robertus (Oosterhavenkade 20).

Windmolens. Aan het gedempte Winschoterdiep staan drie hoge stellingkorenmolens. De Molen Edens (Nassaustraat 14) [26] werd volgens een gevelsteen boven de ingang in 1763 gebouwd voor Jurrien Balles en Anje Garbrandts. De molen heeft een achtkante, met dakleer beklede romp op bakstenen tussenstuk en voet. A. Edens en M. Tiddens lieten de molen in 1870 verbouwen

[p. 232]

Winschoten, Luchtmacht-uitkijktoren

en verhogen door molenmaker B. Evers. In 1906 volgde nog een verbouwing en in 1960-'62 een restauratie. De molenaarswoning (Nassaustraat 10) stamt volgens een gevelsteen uit 1774. De eerste twee van de bijbehorende initialen ‘J.B.P.M.’ verwijzen naar molenaar Jannis Ballis. De Molen Berg (Grintweg 61) [28] werd in 1854 gebouwd en heeft een met dakleer bekleed houten achtkant op bakstenen voet. Op de sluitsteen boven de ingang staan het bouwjaar en de namen J.D. Buurma en G.W. Veltman. De molen, die ook als pelmolen en na 1876 korte tijd als barkmolen heeft gediend, is in 1978-'79 gerestaureerd. De Molen Dijkstra (Nassaustraat 63) [27] werd in 1862 gebouwd voor D.E. Dijkstra. De slanke molen heeft een met hout bekleed achtkant op bakstenen voet. Bij herstel in 1914 gebruikte men de as en roeden van een molen uit Koog aan de Zaan. De molen werd ook als pelmolen gebruikt. De molenaarswoning (Nassaustraat 65) dateert uit circa 1862.

De ophaalbrug over de Rensel (Renselkade ong.) [29] dateert uit circa 1870 en heeft gietijzeren staanders in de vorm van corinthische zuilen op postament en een hamei in vakwerk. De brug is recent overgebracht van haar oorspronkelijke plaats bij De Bult, ten oosten van Winschoten, naar zijn huidige plaats.

Parken. Het Wandel- of Sterrebos (Bossingel ong.) [30] werd in 1826-'27 aangelegd op initiatief van ds. B.A. Steringa Kuyper en kwam in 1836 gereed op de plaats waar voorheen klei werd afgegraven. Rond 1902 werd het park gesaneerd en hersteld naar plannen van L.A. Springer, waarbij een slingervijver werd aangelegd tussen de twee bestaande waterkommen. In het zuidoostelijk deel bevindt zich een uitkijkheuvel met hertenkamp. Het park wordt doorsneden door de Secretaris Heikenslaan, waaronder een tunneltje loopt dat deel uitmaakt van een pseudo-vestingmuur met bastions. Het Gemeente- of Maintebos (bij St.-Vitusholt 165) [31] werd rond 1915 aangelegd in landschapsstijl.

Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (bij Hofstraat 70) [32] werd in 1838 aangelegd, kreeg rond 1900 een toegangshek en werd rond 1930 uitgebreid met een aulagebouw. Opvallend is het zuilmonument voor E. Mellema (†1886). Aansluitend ligt aan de zuidzijde op een afzonderlijk omgracht gedeelte de grote Isr. begraafplaats (bij St.-Vitusholt 34) [33], aangelegd rond 1910 en met een metaarhuis uit circa 1930. De R.K. begraafplaats (tegenover Pekelderstraat 29) [34] werd rond 1930 met rouwkapel aangelegd.

Het voorm. stoomgemaal (Oostereinde 4), gelegen ten noordoosten van Winschoten, is een vijzelstoomgemaal uit 1878, gebouwd ter vervanging van twee poldermolens. Uit die tijd dateren een ketelhuis annex machinistenhuis en een machinehuis. Van een uitbreiding tot dubbel vijzelstoomgemaal in 1895 dateert het machinehuis met schoorsteen aan de linker zijde. Dit laatste gedeelte bevat een tandem-compound stoommachine uit 1895 gemaakt door D.H. Landeweer & Zn. te Martenshoek. Het gemaal is in 1971 buiten gebruik gesteld en functioneert sinds de restauratie van 1983-'91 als museum.

De luchtmacht-uitkijktoren (bij Napels West 18), gelegen ten westen van Winschoten nabij de spoorlijn, is een van de weinige overgebleven verkenningstorens die tussen 1950 en 1960 in prefab-beton volgens het Raat-systeem werden gebouwd.