Monumenten in Nederland. Groningen

Warffum
(gemeente Eemsmond)

Wierdedorp met een rechthoekige structuur, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een kwelderwal. Het dorp wordt rond 800 voor het eerst vermeld als ‘Werfhem’. De hoofdstructuur bestaat uit evenwijdige rechte straten in noordzuidrichting. De bebouwing was vanouds geconcentreerd tussen de Oosterstraat en de Torenweg. In de tweede helft van de 19de eeuw trad verdichting van de bebouwing op en groeide het dorp uit langs de uitvalswegen, zoals de Westeren de Oostervalge, de Oosterstraat en de Noorderstraat. Die groei zette na 1900 door en er ontstonden kleine nieuwbouwwijken, zoals rond 1933 de wijk

Warffum, Dorpsstructuur

Helpman. Hier werd op basis van de landarbeiderswet (1918) een twintigtal landarbeiderswoningen van het krimpjestype gebouwd. In het dorpscentrum bevindt zich het Openluchtmuseum Het Hoogeland. Omdat een deel van het museum bestaat uit bestaande dorpsbebouwing, voegt het zich naadloos in het dorpsbeeld.

De Herv. kerk (Torenweg 18) is een gepleisterde eenbeukige zaalkerk met driezijdige koorsluiting en een ongepleisterde, ongelede westtoren met ingesnoerde spits. Het lange schip is van oorsprong romaans, maar nu niet meer als zodanig herkenbaar, onder meer vanwege de hoge vensters. Het koor dateert waarschijnlijk uit de tweede helft van de 16de eeuw. De toren verrees in 1638 en heeft hoekblokken, spitsboogvormige galmgaten en een wijzerplaat uit 1872. In de toren hangt een klok uit 1686, gegoten door C. Spronneaux en H. Veri. De kerk werd bepleisterd in 1895, toen het gebouw naar ontwerp van N.W. Lit een neogotisch uiterlijk kreeg. Neogotisch zijn met name het zuidportaal en de toen aangebrachte toegang in de koorsluiting. De toren is in 1971 weer ontpleisterd. Tot de kerkinventaris behoort onder meer 18de-eeuws meubilair. Het orgel dateert uit 1812 en is gebouwd door J.W.

[p. 220]

Warffum, Catechisatielokaal

Timpe met snijwerk van M. Walles & Zn.

Het catechisatielokaal (Kerkstraat 9) dateert uit omstreeks 1870. Het uit twee evenwijdige bouwdelen bestaande pand heeft overstekende zadeldaken met geschulpte windveren en rondboogvensters met gietijzeren roedenverdeling. De pastorie (Pastorieweg 24) is het oudste bewaard gebleven stenen huis van het Groningse platteland en bestaat uit een tweelaags bouwdeel met schilddak en links een lagere aanbouw met rondboogingang. Ondanks ingrijpende verbouwingen bleef de middeleeuwse kern van het rechter bouwdeel bewaard. Het muurwerk van dit zaalhuis met opkamer - een zogeheten ‘krusselwarck’ - dateert van omstreeks 1300. Het pand werd verbouwd in 1500. De nu nog aanwezige traptoren en het linker bouwdeel werden toegevoegd in 1634. In de 18de eeuw heeft men waarschijnlijk de ingang in de rechter zijgevel op de huidige plek aangebracht. Het huidige, grotendeels gepleisterde uiterlijk is in de 19de eeuw ontstaan.

De Geref. kerk (Hoofdstraat 27) is een zaalkerk uit 1886, gebouwd naar plannen van T. Huizinga. De voorgevel heeft gepleisterde en bakstenen siermotieven. De rondboogvensters zijn voorzien van een gietijzeren roedeverdeling met ronde vormen. De kerk bevat een door J. Spooreman gebouwd orgel uit 1783, dat in 1906 naar deze kerk is verplaatst. De pastorie (Oosterstraat 29) dateert uit dezelfde tijd als de kerk en heeft eveneens bakstenen en gepleisterde decoraties in eclectische vormen.

Scholen. De voorm. openbare lagere school (Schoolstraat 4) - nu het ingangsgebouw van het Openluchtmuseum - werd in 1887-'88 gebouwd als zesklassige school. Achter het voorgebouw met verhoogd middengedeelte ligt een lange vleugel met lokalen. De voorgevel is voorzien van stucdecoraties. De school staat in verbinding met de ernaast gelegen voorm. kosterij (Schoolstraat 2), een tweebeukig dwars pand met schilddaken dat nu ook deel uitmaakt van het museum. Het voorste bouwdeel kwam in 1884 tot stand ter vervanging van een oudere woning en was het woonhuis van de koster, die tot 1887 ook schoolmeester was. De voorgevel heeft een omlijste ingang met snijraam en een later verhoogd middengedeelte met fronton. Het achterste bouwdeel, dat gedeeltelijk aanzienlijk ouder is, had lange tijd twee schoollokalen. Het interieur bevat een van elders afkomstige schouw uit 1564 met renaissance-vormen. De voorm. Chr. lagere school (Noorderstraat 16) werd in 1919 gebouwd als vierklassige school naar ontwerp van P. en J. Tilbusscher. Het is nu een jeugdsoos.

Het voorm. raadhuis (Oosterstraat 12), gebouwd in 1928 naar plannen van E. van Linge, vertoont invloeden van het Nieuwe Bouwen. Het bestaat uit een aantal in- en uitspringende kubische bouwdelen van twee en drie bouwlagen met een plat dak en enkele overstekende schuine daken. In de voorgevel is het gemeentewapen aangebracht.

Het Vrouw Fransens- of Geertje Schiltgasthuis (Hoofdstraat 17a) is een uit de stad Groningen afkomstig eenvoudig eenlaags pand met zadeldak. Aan weerszijden van de gang bevindt zich een eenkamerwoning. Volgens een gedenksteen met Lodewijk XV-vormen is het gasthuis in 1668 gesticht en in 1768 gerenoveerd. In 1969-'70 heeft men het vanuit Groningen naar het Openluchtmuseum verplaatst en in de 18de-eeuwse toestand herbouwd.

De diaconiewoningen (Kerkstraat 1-7) dateren volgens een stichtingssteen in de zijgevel uit 1870. De woningen hebben zesruitsvensters en een schilddak haaks op de Kerkstraat.

Woonhuizen. Van de rentenierswoning Schoolstraat 8 resteert het midden-19de-eeuwse eenlaags voorhuis met omlijste ingang, schilddak en grote bakstenen dakkapel. Het achterhuis is in 1911 afgebroken en vervangen door het aangebouwde rechthoekige woonhuis Oosterstraat 37. Uit 1896 dateert 't Venhoes (Oosterstraat 35), een eenlaags pand met schilddak. Aan de achterzijde bevindt zich een haakse uitbouw met zadeldak uit de tweede helft van de 18de eeuw. Dit was een voorhuis waarvan de schuur bij de bouw van de woning in 1896 is gesloopt. Dit oudste gedeelte is nu als onderdeel van het museum ingericht als eenkamerwoning. Het Huis Markus (Oosterstraat 25-27) werd in 1834 in opdracht van A. Markus van een eenkamerwoning vergroot tot een dubbele woning met winkel. Nadien is het ook aan de achterzijde uitgebreid. Nummer 27 is thans als deel van het museum ingericht als een woning uit de eerste helft van de 19de eeuw met een slagerij van rond 1900. Nummer 25 wordt bewoond. Andere voorbeelden van eenvoudige 19de-eeuwse woonhuizen met schuren aan de achterzijde zijn Hoofdstraat 21, Hoofdstraat 23 en Oosterstraat 22.

In de omgeving van het station liggen enkele villa's. Welgelegen (Stationsweg 9) is een gepleisterde eenlaags villa met zadeldak en verhoogd middendeel, gebouwd rond 1870 in eclectische stijl. Langs de dakoverstekken zijn decoratief gesneden windveren aangebracht. Westervalge 14 is een eenlaags villa met afgeknot schilddak, gebouwd in 1877 met eclectische invloed. Een erker aan de voorzijde is opgetrokken tot een torenachtige opbouw met tentdak. Eclectische vormen hebben verder Oosterstraat 67, een villa met naastgelegen koetshuis (1902), en Noorderstraat 5, een woning met verhoogd middenrisaliet en hoekpilasters (omstreeks 1905). Stationsweg 15 is een eenlaags villa uit omstreeks 1906, met omlopend schilddak, bakstenen dakerker en een serre. Het pand heeft decoraties van baksteen en geglazuurde tegeltjes. De woning met atelier Oosterstraat 58 is in 1930 door Job Hansen ontworpen voor kunstschilder Ekke Kleima. Beiden behoorden tot de Vereniging Groninger Kunstkring ‘De Ploeg’. De woning combineert moderne elementen, zoals het platte dak en stalen ramen, met traditionele elementen als een kroonlijst.

Horeca. De voorm. kroeg annex

[p. 221]

Warffum, Boerderij Oosterstraat 34

winkeltje ‘Bie Koboa’ (Hoofdstraat 19) is een laag vroeg-19de-eeuws pand met schilddak met achteraanbouw. Thans maakt het deel uit van het Openluchtmuseum. Uit omstreeks 1895 dateert Café ‘Spoorzicht’ (Havenstraat 1), een gepleisterd pand met schilddak en verhoogd middendeel. Het is uitgevoerd met chaletstijl-elementen. Rechts is een kleine aanbouw met de ingang.

Boerderijen. Aan de rand van de wierde ligt een aantal boerderijen, zoals Oosterstraat 34. Deze boerderij bestaat uit een lang voorhuis met aan de korte zijde een aangebouwde schuur. Het voorhuis met afgewolfd zadeldak heeft de omlijste ingang in het midden van de lange gevel aan de straatzijde. Volgens een gedenksteen dateert de boerderij uit 1742 maar is hij herbouwd in 1866. De Zijlemaheerdt (Oostervalge 38) is een kop-hals-romp-boerderij met dwars geplaatst voorhuis onder afgewolfd zadeldak. Het voorhuis dateert waarschijnlijk uit 1855, de twee achtergelegen schuren uit 1817.

Jaagpaal (Schoolstraat 4). Op het museumterrein staat een 19de-eeuwse ijzeren jaagpaal met houten rolpaal. Dergelijke palen stonden in een bocht langs het water aan het jaagpad van een trekvaart. Door de lijn langs de rolpaal te halen kon de trekschuit in de juiste richting worden gestuurd.

De sluis in de Noordpoldervaart vormt met de sluismeesterswoning (Oudendijk 39) en de twee voetgangersbruggen een vrij gaaf geheel uit de jaren twintig van de 19de eeuw.

Rottumeroog. Dit meest oostelijk gelegen Nederlandse waddeneiland, gelegen ten noorden van Warffum en Usquert, dankt zijn naam aan het feit dat het in de middeleeuwen grotendeels behoorde tot het bezit van het klooster te Rottum. De bebouwing bestaat nu slechts uit een voorm. voogdwoning, een reddingshuisje en een opmerkelijke gietijzeren zeekaap uit 1883. De zeekaap is ontworpen door Q. Harder en A.C. van Lo, constructeurs van de Bouwkundige Dienst van het Loodswezen, en gegoten bij de firma D.A. Schretlen & Co. Het bouwwerk was een onderdeel van de 19de-eeuwse kustbewaking. De kaap staat op zes poten en bestaat uit vijf op elkaar geplaatste, steeds kleinere, opengewerkte gietijzeren gebinten, die onderling zijn verbonden door zeskantige gietijzeren koppelstukken.