Monumenten in Nederland. Groningen

Ulrum
(gemeente De Marne)

Wierdedorp, ontstaan op twee grote, door een watergang gescheiden, wierden met rechthoekige structuur. Van de oostelijke wierde is die structuur in het huidige stratenpatroon te herkennen (Marktstraat). Midden op de westelijke wierde staat de middeleeuwse kerk. Het in 1650 gegraven Ulrumer- of Trekdiep eindigde aan de westzijde van het dorp bij een havenkom aan de Nieuwstraat. De in 1663 gegraven provinciale trekvaart naar Winsum eindigde aan de zuidkant van het dorp. Aan de zuidoostkant van het dorp lag de in 1809 gesloopte 17de-eeuwse borg Asinga, waarvan de grachten recentelijk zijn opgenomen in het Asingapark. Het uittreden van de predikant H. de Cock uit de Herv. kerk te Ulrum in 1834 was het begin van de Gereformeerde kerk. In de jaren 1847-'48 vertrok hij met een kwart van de bevolking van Ulrum naar Noord-Amerika.

In de tweede helft van de 19de eeuw ontwikkelde Ulrum zich tot een centrum voor het omringende landbouwgebied. Aan het Hunsingokanaal ten zuiden van het dorp vestigde zich enige agrarische industrie, waaronder een strokartonfabriek. Omstreeks 1900 verdichtte zich de bebouwing langs de Noorderstraat en de Leensterweg. In 1897 kreeg Ulrum een paardentramverbinding met Winsum. De aanleg van de lokaalspoorlijn Winsum-Zoutkamp (1922) leidde tot de opheffing van die tramlijn. De spoorlijn zelf werd in 1938 opgeheven. Bij het in 1922 gebouwde station ontstond enige villabebouwing. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp vooral naar het oosten uitgebreid.

De Herv. kerk (H. de Cockstraat 5) is een eenbeukige, recht gesloten kerk met aan de oostzijde een topgevel en aan de westzijde een ingebouwde toren van vier geledingen met een achtkante, ingesnoerde spits. De romano-gotische kerk stamt uit het tweede kwart van de 13de eeuw. De forse toren dateert uit de 15de eeuw. In de toren hangen een klok uit 1478, gegoten door Hermannus, en een klok uit 1698, gegoten door Petrus Overney. Bij een ingrijpende restauratie van kerk en toren in 1916-'17, onder leiding van C.H. Peters, zijn de later ingebrachte gotische vensters vervangen door romano-gotische vensters.

Het bij de restauratie ontpleisterde interieur wordt overdekt door meloenvor-

[p. 212]

mige koepelgewelven met een per gewelf variërend aantal ronde ribben. Tot de kerkinventaris behoren een herenbank met gesneden opzetstuk dat is voorzien van het alliantiewapen van het echtpaar Van In- en Kniphuizen-Lewe (omstreeks 1660), een preekstoel naar ontwerp van Jan Bitter met snijwerk van Casper Struiwig (omstreeks 1745) en een door N.A. Lohman gebouwd orgel (1806), verbouwd door P. van Oeckelen (1867).

Aan de zuidzijde van het kerkhof staat de pastorie (H. de Cockstraat 1), een uit omstreeks 1860 daterend, gepleisterd eenlaags pand in neoclassicistische trant met omgaand schilddak en dakkapel. Het achterhuis en de schuur zijn in 1948 afgebroken. Het eenlaags catechisatielokaal ‘Irene’ (H. de Cockstraat 3) is in 1902 in eclectische trant gebouwd.

De Gercf kerk (Schapenweg 1) is een forse kerk met transept en een half ingebouwde toren met achtkante tamboer en ingesnoerde spits. De kerk verrees in 1901 naar ontwerp van L. Reitsma in rationalistische trant met neorenaissance-elementen, zoals de rijke toepassing van speklagen en hoekblokken.

Café-restaurant ‘Neptunus’ (Noorderstraat 1) is een rond 1875 gebouwd blokvormig neoclassicistisch pand met twee evenwijdige zadeldaken en hoekschoorstenen.

Woonhuizen. Uit omstreeks 1885 dateert het eenlaags woonhuis H. Scholtestraat 9 in eclectische trant. Het huis Stationsweg 1, in expressionistische trant, werd in 1925 gebouwd en in 1938 verbouwd naar ontwerp van W. Reitsema.

De voorm. paardentramremise

Ulrum, Weegbrug

(bij Marktstraat 2) van de tramlijn Winsum-Ulrum werd rond 1910 gebouwd en deed dienst tot 1922. Het eenlaags gebouw heeft verdiepte, wit gepleisterde gevelvlakken. Op de zolder werd het hooi voor de paarden opgeslagen. Onder de vloer ligt nog een drinkwaterreservoir. Het pand is nu bestemd voor opslag. De aangebouwde dienstwoning (Marktstraat 2) dateert uit omstreeks 1919.

Het voorm. station (Spoorstraat 28), een tweelaags pand met naar voren verspringend rechterdeel, werd in 1922 gebouwd door de Groninger Locaalspoorweg-Maatschappij aan de in 1938 opgeheven spoorlijn Winsum-Zoutkamp. Het interieur is deels nog aanwezig.

De weegbrug (Spoorstraat 68) kwam in 1939 tot stand voor het wegen van landbouwproducten. Het kantoortje is naar ontwerp van W. Reitsema uitgevoerd in de trant van het kubistisch expressionisme. De bijbehorende dienstwoning (Spoorstraat 13) in dezelfde trant is een eenlaags pand met tentdak.

Boerderijen. In de omgeving van Ulrum liggen enkele interessante boerderijen. De kop-hals-romp-boerderij Klein Midhuizen (Noorderweg 1) heeft een onderkelderd eenlaags voorhuis uit 1862. De schuur en de hals stammen uit 1831. Midhuizen (Noorderweg 3) is een uit 1850 daterende grote boerderij van het Oldambster type. Het voorhuis heeft een omlijste, halfrond gesloten ingang voorzien van een bordes met ijzeren leuning.

De op een grotendeels omgracht terrein

Vierhuizen bij Ulrum, Herv. kerk

gelegen forse boerderij Westerhouw (Leensterweg 54) dateert uit 1908 en is gebouwd naar een ontwerp met jugendstil-invloed van P.M.A. Huurman.

Vierhuizen. Dit dorp ten westen van Ulrum is ontstaan op een wierde op een oeverwal, waarover omstreeks 1300 de Oude Zeedijk werd gelegd. Het dorp wordt voor het eerst in 1525 genoemd. De Herv. kerk (Hoofdstraat 26) is een recht gesloten zaalkerk met een ingebouwde toren van twee geledingen bekroond met een achtzijdige, ingesnoerde spits. De gepleisterde kerkmuren zijn grotendeels middeleeuws. In 1843 werd de oude, vrijstaande toren vervangen door de huidige westtoren. In de toren hangt een klok uit 1630, gegoten door Nicolas Rovier en André Aubertin. De kerk bevat een 17de-eeuwse preekstoel, 18de-eeuwse herenbanken en een in 1892 door de firma P. van Oeckelen & Zn. gebouwd orgel. Op het kerkhof liggen verschillende zerken, waarvan de oudste uit 1669 dateert.

Windmolen ‘De Onderneming’ (Hoofdstraat 25) is een met hout beklede achtkante stellingkoren- en pelmolen op een bakstenen onderbouw. De molen werd in 1858 gebouwd voor J.J. Loots.