Monumenten in Nederland. Groningen

Ten Boer

Wierdedorp met een rechthoekige structuur, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een vroegere kwelderwal. Het op de wierde gestichte benedictinessenklooster - voor het eerst genoemd in

Ten Boer, Geref. kerk

1301 - werd in 1485 opgeheven en bij het klooster van Thesinge ingelijfd. Nadat omstreeks 1425 het Damsterdiep was gegraven, kwam de huidige dorpsstructuur tot ontwikkeling: aan de zuidzijde langs het diep loopt de Trekweg (nu Rijksweg) en aan de noordzijde over de wierde parallel de Stadsweg. Tot 1850 volgden beide delen een gescheiden ontwikkeling, daarna verscheen de eerste bebouwing langs de verbindende straat: de Gaykingastraat. Na de Tweede Wereldoorlog werd de blokvormige structuur versterkt door nieuwbouw aan de westzijde, en later ook aan de noordzijde van Stadsweg en Gaykingastraat.

De Herv. kerk (Kerkpad 4) is een langgerekte eenbeukige kerk met een recht gesloten koor, een uitgebouwde traptoren aan de noordzijde en een forse achtkante dakruiter met koepelvormige bekroning. De gave romano-gotische kerk werd in het derde kwart van de 13de eeuw gebouwd voor het toenmalige benedictinessenklooster. De lange zijden zijn verticaal in twee zones verdeeld. De bovenste zone heeft nissen en vensters voorzien van kraalprofielen en ronde vensters in de zwikken. De koorgevel heeft een rijke romano-gotische detaillering, met onderaan drie vensters geflankeerd door blindnissen, daarboven een reeks ronde vensters en ten slotte een door nissen gelede puntgevel met siermetselwerk. Na de opheffing van het klooster in 1485 bleef de kerk behouden. Volgens een gedenksteen is het gebouw ‘sub domini Gerardo Ahues Abbate Anno 1565’ hersteld; waarschijnlijk is de westgevel toen vervangen door de huidige. De gewelven kunnen toen ook zijn verwijderd, maar waarschijnlijker is dat dit gebeurde in 1618. Dat jaartal staat geschilderd op een balk, die oorspronkelijk diende als architraaf van het koorhek. De dakruiter verving in 1810 een rond 1800 afgebroken vrijstaande toren. Bij een restauratie in 1906 heeft men de kap vervangen, een scheidingswand tussen koor en schip opgericht en een verlaagde balkenzoldering aangebracht. Bij de restauratie in 1979-'81 naar plannen van P.L. de Vrieze heeft men deze scheidingswand weer verwijderd en de oude balkenzoldering hersteld. Inwendig bevindt zich in de oostelijke travee een 13de-eeuws nissenfries met bakstenen zuiltjes. Tot de kerkinventaris behoren een preekstoelkuip in laat-maniëristische vormen (omstreeks 1660), twee offerblokken en twee overhuifde banken, waarin overblijfselen zijn verwerkt van 15de-eeuwse gotische koorstoelen. Het orgel werd in 1894 gebouwd door J. Doornbos, die daarbij gebruik maakte van 18de-eeuwse onderdelen.

De Geref. kerk (Wigboldstraat 3) is een op een lage wierde staande neoclassicistische zaalkerk met opengewerkte dakruiter, gebouwd in 1896 en aan de achterzijde uitgebreid in 1981.

Het voorm. raadhuis (Stadsweg 43-45), een L-vormig gebouw met opengewerkte

Ten Boer, Raadhuis

[p. 200]

toren in de binnenhoek, kwam in 1911 tot stand naar plannen van S. Blokzijl, met Berlage-invloeden en jugendstil-details. Het is nu een kantoor annex woonhuis.

De voorm. lagere school (Gaykingastraat 17) is een fors U-vormig pand, gebouwd in 1890 voor de Chr. afgescheiden gemeente.

Woonhuizen. In opzet wellicht nog 18de-eeuws is het diepe woonhuis H. Westerstraat 13, met van vlechtingen voorziene puntgevels. Het eenvoudige woonhuis Boersterweg 12, uitgevoerd met krimpen, kan uit omstreeks 1860 stammen en heeft als tolhuis gediend. Uit omstreeks 1870 stamt Wigboldstraat 1, een dorpswoonhuis in neoclassicistische vormen met opgaand middenrisaliet. In chaletstijl uitgevoerd is het woonhuis met werkplaats Wigboldstraat 2 uit omstreeks 1905. Dokter W. Reddingius liet in 1905 de Reddinckhof (Gaykingastraat 19) bouwen, een in jugendstil-vormen uitgevoerde, grote vrijstaande villa met koetshuis.

Boerderijen. Aan de rand van de wierde staan nog twee grote kop-rompboerderijen. De boerderij H. Westerstraat 24 heeft een diep woongedeelte met afgewolfde gevel uit omstreeks 1860, met daarachter een grote schuur uit ongeveer dezelfde tijd. Het geheel is tot winkels verbouwd. De uit omstreeks 1870 stammende boerderij H. Westerstraat 26 heeft een dwars geplaatst woongedeelte; de ingang bevindt zich in de overgang tussen woon- en bedrijfsgedeelte. Vóór de boerderij, die sinds 1977 in gebruik is als raadhuis, staat het beeld van de onderwijshervormer H. Wester (1752-1821), gemaakt in 1952 door A.J. Melker.

Windmolens. De in 1839 gebouwde stellingmolen De Widde Meulen (Boltweg 16) heeft een hoge, taps toelopende, bakstenen molenromp. Vanaf 1855 heeft hij als koren- en pelmolen dienst gedaan. In 1936 is de molen van kap en stelling ontdaan. Dichtbij staat de Bovenrijge (Boltweg ong.), een in 1903 door G. van Dijk uit liefhebberij gebouwde houtzaagmolen. Nadat hij in 1976 is ingestort, heeft men de molen rond 1985 op zijn huidige plaats herbouwd.

De Dijkshornerklap (Wolddijk 7), gelegen ten noordoosten van Ten Boer, bestaat uit een ophaalbrug met vlakbij een sluis in de Westerwijtwerdermaar. De sluisdeuren van deze in 1928 gebouwde sluis worden door middel van kettingen en katrollen opgehesen in deels in vakwerk uitgevoerde ijzeren hefportalen.