Monumenten in Nederland. Groningen

Stedum
(gemeente Loppersum)

Wierdedorp met een langgerekte structuur, ontstaan in de vroege middeleeuwen. De centraal op de wierde aangelegde Hoofdstraat is tekenend voor de ontwikkeling als handelswierde. Bij de vorming van de wierde heeft ook de meer oostelijk gelegen voormalige kreekstroom de Fivel een rol gespeeld. Aan het westeinde van de wierde bouwde men in de 9de- of 10de eeuw een eerste

Stedum, Herv. kerk, plattegrond

kerk. Aan de noordoostrand verrees vóór 1400 de borg Nittersum, waar Johan Clant in 1669 een imposant landhuis liet bouwen naar plannen van Philips Vingboons. De borg werd in 1818 gesloopt en de buitengracht na 1940 gedempt. De binnengracht en de centrale oprijlaan (Borgweg) zijn nog herkenbaar. Na de bouw van het (inmiddels gesloopte) station in 1883 werd de gekromde Kampweg als Stationsweg naar het noordwesten verlengd. In 1922 dempte men een deel van de Stedumermaar. Na de oorlog kwam vooral aan de noordzijde nieuwbouw tot stand, de wierde zelf is beschermd gezicht.

De Herv. kerk (Hoofdstraat 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Bartholomeus, is een grote romano-gotische kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een imposante toren met zadeldak. Het onderste deel van de toren stamt uit de eerste helft van de 13de eeuw en werd gebouwd tegen een tufstenen voorganger van het huidige schip. Aan de westzijde zit een oorspronkelijk rond venster. De toren werd in de 14de eeuw verhoogd, in de 15de eeuw aan de binnenzijde verzwaard en in 1620 hersteld. In de toren hangt een slanke kelkvormige klok uit 1300. Het huidige schip en transept stammen uit het derde kwart van de 13de eeuw. Het in twee zones verdeelde muurwerk van het schip heeft beneden spitsboogvormige spaarnissen en boven smalle spitsboogvensters en blindnissen met siermetselwerk. De apsiden van de transeptarmen zijn nooit voltooid; de funderingen zijn wel zichtbaar. Rond 1300 werden schip en toren met elkaar

[p. 198]

Stedum, Herv. kerk (1983)

verbonden. Het koor werd in de 15de eeuw aangebouwd en kreeg in de eerste helft van de 16de eeuw aan de noordzijde een sacristie met verdieping.

In 1877-'78 werd de kerk ingrijpend gerestaureerd naar een plan met grote inbreng van P.J.H. Cuypers en tekeningen van Ad. Mulder; uitvoerend architect was J.J. van Langelaar. De koorvensters werden daarbij opnieuw van traceringen voorzien, de teruggevonden gewelfschilderingen sterk gerestaureerd en het interieur voorzien van polychromie. Bij een tweede restauratie in 1937-'39, naar plannen van A.R. Wittop Koning met R. Offringa als opzichter, werden de toevoegingen van de vorige restauratie zoveel mogelijk ongedaan gemaakt. Tevens vernieuwde men de kapconstructie, op die van de sacristie na. De in 1808 aan de westzijde van de toren aangebrachte dubbele steunberen - vernieuwd in 1836 - konden worden verwijderd na het aanbrengen van een ringbalk en trekbalken van gewapend beton onder de dakvoet. Tevens zijn toen de steunberen van het schip gereduceerd.

Het interieur wordt overdekt door meloenvormige koepelgewelven, elk met acht ronde ribben; de koorsluiting heeft een gotisch stergewelf. De basementen en colonnetten langs de muren stammen van de restauratie uit 1877-'78. De decoratieve gewelfschilderingen, met onder andere een afbeelding van Adam en Eva tussen rankwerk, zijn laat-15de-eeuws. De kerk heeft een rijke inventaris met als topstuk de marmeren graftombe voor Adriaan Clant van Stedum, heer van de borg Nittersum (†1665). De tombe werd in 1670-'72 opgericht in opdracht van zijn zoon Johan Clant, naar ontwerp van Rombout Verhulst. Op een hardstenen podium van drie treden staat een vrijstaande tombe van roodgeaderd marmer op witmarmeren klauwpoten. Daarop ligt een witmarmeren gisant (beeld van de overledene in liggende houding). Aangrenzend tegen de kopse zijde van het koor bevindt zich een cartouche gevat door gevleugelde draken met aan weerszijden alliantiewapens. Verder bevat de kerk een preekstoel met klankbord

Stedum, Herv. kerk, graftombe Adriaan Clant (1983)

en wapen van Johan Clant (circa 1671), een overhuifde herenbank met getordeerde corinthische zuilen (1669), enkele andere banken voorzien van achterschot met opengewerkte bekroning (omstreeks 1669) en een vaandel met opschrift ‘Vivat Prins van Oranien’ en de wapens van Prins Willem V en Tjaard Adriaan Gerlacius van Nittersum, en het wapen van Stedum (1788). De orgelgalerij met borstweringen werd in 1680 gebouwd naar plannen van Allert Meijer, met snijwerk van Jan de Rijk. Ook het orgel stamt in opzet uit 1680, maar werd rond 1791 vernieuwd door Dirck en Gerhard Diederich Lohman. De kast in Lodewijk XVI-stijl stamt uit die tijd, evenals het gesneden middenpaneel van de orgelgalerij met het later toegevoegde wapen van Tjaard Adriaan Gerlacius en zijn vrouw T.H.H. Gockinga. De kerkvloer bevat diverse grafzerken, waaronder de zandstenen zerk met gotische motieven voor Andelof Nittersum (†1471), en de steen met het koperen grafornament met familiewapen op de door Johan Clant (†1694) aangelegde grafkelder. Van de zes grote rouwborden zijn die voor Adriaan Clant (†1665), Anna Clant-Coenders (†1665) en Johan Clant (†1694) de belangrijkste.

Op het kerkhof rondom de kerk liggen diverse interessante 19de-eeuwse zerken. De forse, in traditionalistische stijl gebouwde pastorie (Kampweg 2) uit 1939 staat op een omgracht terrein.

De Geref. kerk (Bedumerweg 32) is een zaalkerk met dakruiter uit 1875-'76.

De kerk is in 1919 verbouwd en in 1923 aan de achterzijde verlengd.

Het voorm. raadhuis (Stationsweg 10), een fors pand met hoektoren boven de ingangspartij, werd in 1926 in expressionistische stijl gebouwd naar plannen van J. Benninga. Sinds 1990 is het in gebruik als kantoor.

Scholen. De voorm. openbare lagere school (Klokkenpad 1), rond 1880 gebouwd als drieklassige school, is nu deels in gebruik als brandweerkazerne. De Chr. lagere school (Bedumerweg 33) is een middengangschool met voorportaal uit 1920.

Woonhuizen. Uit de eerste helft van de 19de eeuw dateert Lellensterweg 2, een dwars eenlaags pand met zadeldak en wolfeinden. Het hoekpand Bedumerweg

[p. 199]

Ten Boer, Herv. kerk

2 stamt uit dezelfde tijd.

Sober neoclassicistisch van vorm zijn de panden Kampweg 15 en 19 uit omstreeks 1860. Hoofdstraat 38 is een gepleisterd eenlaags pand met opgaand middenrisaliet in eclectische vormen, gebouwd rond 1885, mogelijk naar plannen van O. de Leeuw Wieland.

Boerderijen. Rond Stedum liggen enkele grote boerderijen van het Hooglandse type, dat wil zeggen kop-hals-romp-boerderijen met een dwars voorhuis voorzien van een zadeldak met wolfeinden. Voorbeelden zijn De Heemen (Bedumerweg 41, 1826), Vledderbosch (Lopsterweg 20, 1844) en Deltheem (Delleweg 2, midden 19de eeuw). Voorbeelden van tweekapsboerderijen zijn Lellensterweg 40 en De Wierde (Delleweg 9) uit het midden van de 19de eeuw. De Jensumaheerdt (Hoofdstraat 47) is een boerderij van het Oldambster type uit die tijd. De imposante boerderij Niehof (Lopsterweg 2) dateert uit 1875 en heeft een lage verdieping en een schilddak met hoekschoorstenen.