Monumenten in Nederland. Groningen

Stadskanaal

Langgerekt kanaaldorp, gesticht in 1765 toen het Oosterdiep te Wildervank werd verlengd tot het gehucht Bareveld aan de Semslinie. Evenwijdig aan die linie kocht de stad Groningen een 104 roeden (447 meter) brede strook veen, waar parallel aan de grens het Stadskanaal werd gegraven. Een verdere verlenging volgde nadat de stad in 1784 een even brede strook veen van de marke Onstwedde had gekocht. Evenwijdig daaraan groef men het Boerendiep. Bij de Gasseltenijveenschemond bouwde men begin 19de eeuw een eerste hervormde kerk. In de tweede helft van die eeuw verplaatste de kern zich naar het zuidoosten tot de Drouwenermond en rond 1900 tot bij de Buinermond. In 1882 werd hier het nieuwe raadhuis gebouwd van de gemeente Onstwedde (pas sinds 1969 Stadskanaal genoemd). Tussen kanaal en Semslinie verrees in 1903 het station van Noordooster Locaal Spoorwegmaatschappij. In het kader van de werkverschaffing werd in de jaren dertig tussen de Drouweneren de Buinermond de Parkwijk aangelegd naar plannen van gemeentarchitect R. Meinen. Pas na de oorlog werd deze geheel volgebouwd evenals de ruimte tussen het kanaal en het Boerendiep (gedempt 1960). Met de vestiging van een Philipsfabriek in 1956 en de aanleg van een nieuw winkelcentrum in 1970 groeide Stadskanaal uit tot een regionaal centrum.

De (Eerste) Herv. kerk (Semsstraat 2) dateert uit 1830 en is een brede, recht gesloten zaalkerk in neoclassicistische vormen met een toren van vijf geledingen voorzien van achtkante opengewerkte lantaarn met naaldspits. Op het kerkhof staan enkele gietijzeren ‘puntpoalen’ en het eclectische grafmonument voor H.D. Bosscher (†1867).

De (Tweede) Herv. kerk (Oosterkade 5) is een dwars geplaatste zaalkerk in neoclassicistische vormen met een haakse voorbouw voorzien van geveltoren met naaldspits, gebouwd in 1863 naar plannen van E.R. Cleve. Het orgel uit 1876 is vervaardigd door P. van Oeckelen. Uit de bouwtijd stammen ook de pastorie (Oosterkade 6) en het kerkhof, dat rond 1930 is uitgebreid. Op het kerkhof onder meer het grafmonument voor de scheepsbouwmeester H.R. Driesma (†1870).

Stadskanaal, (Eerste) Herv. kerk

Stadskanaal, Kerk Geref. Gemeente in Nederland

Overige kerken. De als evangelisatiegebouw van de Herv. kerk gebouwde zaalkerk Beth-El (Scheepswerfkade 35) dateert uit 1905, evenals de kosterwoning (Scheepswerfkade 34). De kerk van de Geref. Gemeente in Nederland (Poststraat 30) is een kruiskerk met geveltoren en slanke naaldspits, gebouwd in 1908-'09 in neorenaissance-vormen naar plannen van C. Linzel. De R.K. kerk Maria Hemelvaart (Poststraat 38), een driebeukige kerk met zware brede toren, kwam tot stand in 1953-'55 naar plannen van J. van Dongen ter plaatse van een kerk uit 1848.

Woonhuizen. Van de oorspronkelijke woonbebouwing zijn slechts enkele gave voorbeelden bewaard gebleven, zoals de eclectische huizen Oostkade 4 uit circa 1870 en Drouwenerstraat 3 uit circa 1885. De vrijstaande villa Ter Marse (Ceresstraat 2) - nu streekmuseum - werd in 1884 gebouwd en kreeg

Stadskanaal, Ter Marse

[p. 197]

in 1910 zijn huidige aanzien met forse ingangspartij. Laat neoclassicistisch van vormgeving is de villa Hoofdstraat 91 uit 1912. De villa Zonrondom (Handelskade 40), opgetrokken naar plannen van E. Warringa, vertoont nog enkele late jugendstil-details. In 1938 zijn de in een U-vorm geplaatste bejaardenwoningen 't Hofje 1-27 gebouwd; de tweeonder-één-kap-woningen Oranjestraat 1-36 stammen uit dezelfde tijd.

Woon- en winkelpanden. Het hoekpand Handelsstraat 59 uit circa 1918 vertoont nog late jugendstil-details. Het winkelpand Poststraat 15 uit dezelfde tijd heeft expressionistische details. De bakkerswinkel Postkade 15 werd in 1930 gebouwd naar plannen van J. Piening. Het warenhuis Handelsstraat 58 is een goed voorbeeld van wederopbouwarchitectuur uit circa 1955.

Boerderijen. Belangrijke boerderijen in het dorp zijn de dwarshuisboerderij Handelsstraat 8 uit 1880, Scheepswerfstraat 38-39, een boerderij van het Oldambster type uit 1881 (verbouwd rond 1918), en H.J. Kniggekade 39 uit 1906.

Scheepswerven. Van diverse 19de-eeuwse scheepswerven resteren er twee. De werf Holtman (Hoofdkade 164-165) bestaat uit een constructiewerkplaats en een directeurswoning uit circa 1880. De werf Koster (Scheepswerfstraat 9-10) heeft een constructiewerkplaats uit 1904 en een dienstwoning uit 1909.

De houtzagerij Drouwenerstraat 7 heeft aan de straat houten loodsen uit circa 1920. De directeurswoning (Drouwenerstraat 4) en de dienstwoningen (Drouwenerstraat 5-6) stammen uit circa 1910.

Het gemeentelijke slachthuis (Oosterstraat 73) werd in 1925 gebouwd in expressionistische vormen en is opgebouwd uit rechthoekige bouwvolumen van verschillende hoogten.

De watertoren (Ceresstraat 1) verrees in 1935 naar plannen van H.F. Mertens. De toren heeft een betonnen vlakbodemreservoir met bakstenen omkleding.

Schutsluizen. In het Stadskanaal liggen het Springersverlaat (tegenover Unikenkade 68), oorspronkelijk uit 1789 maar vernieuwd rond 1900, en het Olthofsverlaat (tegenover H.J. Kniggestraat 121) uit 1828, vernieuwd rond 1930.

Het Julianapark ('t Hofje ong.) werd in 1922 aangelegd in het kader van de werkverschaffing naar plannen van J. Vroom.

De familiebegraafplaats Uniken (bij Unikenstraat 47), gelegen ten noordwesten van het centrum van Stadskanaal, werd kort voor 1859 aangelegd voor Jan Uniken, de opzichter van de venen van de stad Groningen. Twee paar gietijzeren hekken geven toegang tot ongeveer tien graven, waaronder het graf van J. Uniken (†1859) - een natuurstenen postament met urn - en een zerk met wapen van E.H. Unikken (†1881).

De (Herv. kerk) Evangelisatie (Waterschapsweg 32), gelegen in het dorp Vledderveen ten oosten van Stadskanaal, is een recht gesloten zaalkerk met houten dakruiter uit 1914.