Monumenten in Nederland. Groningen

Oude Pekela
(gemeente Pekela)

Langgerekt kanaaldorp, ontstaan in 1599, toen Feico Allens Clock met enkele anderen een groot stuk hoogveen aan weerszijden van de Pekel A aankocht. In 1608 werd deze kronkelende stroom, die in de Rensel bij Winschoten uitmondde, gekanaliseerd, waarna hij het Pekeler Hoofddiep ging heten. In 1635 werd het veengebied bezit van de stad Groningen. Verlenging van het dorp naar het zuidwesten leidde in 1704 tot de scheiding in Oude- en Nieuwe Pekela. Langs het Hoofddiep ontstond in de 19de eeuw dichtere bebouwing, vooral nabij de kerk; aan de oostzijde lagen overwegend boerderijen. Nadat in de eerste helft van de 19de eeuw de kustscheepvaart op de Oostzee en Engeland van belang was, werd Oude Pekela in de tweede helft van de 19de eeuw een centrum van de strokartonfabricage, met ruim tien fabrieken, waaronder Union (1883), Erica (1889), Ceres (1898), De Kroon (1901 en Brittannia (1913). In de 20ste eeuw kwam een verdichting van de lintbebouwing tot stand en verschenen aan de noordwestzijde nieuwe wijken. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp verder uitgebreid.

De Herv. kerk (H. Westerstraat 114) is een langgerekte zaalkerk met recht gesloten koor en een toren met sierlijk opengewerkte, achtkante lantaarn. De kerk werd in 1683-'85 gebouwd, in 1717 verbouwd en in 1783 naar het oosten verlengd naar ontwerp van G. Kuyper. De toren verrees in 1804 naar plannen van H. Verburgh en heeft nog klezoortjes op de hoeken. In de zuidzijde van de toren bevindt zich een zonnewijzer uit 1832. In 1844 werd aan de oostzijde een portaal toegevoegd. De kerk is in 1975-'76 gerestaureerd naar plannen van P.B. Offringa.

Het interieur wordt gedekt door een gestuct houten gewelf uit 1851. Er zijn twee gaanderijen: de westelijke dateert uit 1790 en de oostelijke uit 1844. De kerk bevat verder een laat-17de-eeuwse preekstoel, enkele banken uit 1783 en een orgel uit 1865, vervaardigd door P. van Oeckelen. Er zijn grafzerken voor Eltye Jacobs (†1720) en Anna Eedes (†1717). Op het ruime kerkhof bevinden zich enkele interessante zerken en een gedenksteen voor de onderwijshervormer H. Wester (†1821).

De R.K. St.-Willibrorduskerk (F. Clockstraat 228) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek met een vijfzijdig gesloten koor; de toren van

[p. 183]

drie geledingen wordt bekroond door wimbergen en is voorzien van wijzerplaten en een slanke, achtkante naaldspits. De kerk verrees in 1895 naar ontwerp van N. Molenaar ter plaatse van een uit 1783 stammende en in 1845 uitgebreide kerk. Links van de ingang staat een doopkapel en tegen de noordelijke zijkapel een sacristie. De kerk is in 1985-'89 gerestaureerd. Het interieur is uitgevoerd in baksteenpolychromie met bundelpijlers in helderrode baksteen en kruisribgewelven in gele baksteen. Het doopvont (1866) en het orgel van C.B. Adema & Zn. (1886) zijn uit de oude kerk afkomstig. De verdere, nog complete neogotische inventaris - met drie altaren in kalksteen (1902) - werd vervaardigd door het atelier van F.W. Mengelberg. De gebrandschilderde ramen (1897 en 1913-'32) zijn afkomstig uit het atelier van F. Nicolas & Zn. De door O. en W. Mengelberg ontworpen tegelvloer is in 1916 uitgevoerd door Villeroy & Boch uit Mettlach. De pastorie (F. Clockstraat 228), uit 1895, is eveneens door N. Molenaar ontworpen.

De voorm. Luth. kerk (H. Hinderstraat 20) is een simpele zaalkerk uit 1916 en heeft een geveltoren voorzien van ingezwenkte spits. Het gebouw is nu in gebruik als Herv. kerk.

Het postkantoor (F. Clockstraat 139) kwam in 1898-'99 tot stand naar plannen van rijksbouwmeester C.H. Peters, in simpele, op de neogotiek geënte vormen.

De voorm. H. Westerschool (F. Clockstraat 141-142) werd in 1922 gebouwd als MULO met aangebouwde

Oude Pekela, R.K. St.-Willibrorduskerk, plattegrond

onderwijzerswoning en is in het begin van de jaren negentig verbouwd tot appartementen.

Woonhuizen. Tot de oudste dorpsbebouwing behoren de in de kern mogelijk nog vroeg-19de-eeuwse diepe huizen F. Clockstraat 84-85. Het forse dwarse huis H. Westerstraat 84, uitgevoerd in neoclassicistische vormen, dateert uit circa 1850. Eclectisch van vorm is het blokvormige herenhuis F. Clockstraat 167 uit omstreeks 1860. Villa Elsa (F. Clockstraat 31), dat in 1906 voor W. Dethmers werd gebouwd, vertoont in het materiaalgebruik jugendstil-invloeden. Late jugendstil-invloeden heeft het pand H. Westerstraat 192 uit 1916. Het woonhuis F. Clockstraat 94 uit circa 1915 heeft ‘Um 1800’-vormen. Het burgerwoonhuis Lina (Thorbeckelaan 5) werd omstreeks 1930 gebouwd naar ontwerp van A.W. van Dijkhuizen.

Het woon- en winkelpand W.H. Bosgrastraat 138 is omstreeks 1922 gebouwd met expressionistische elementen, waarschijnlijk naar plannen van K. Kruijer.

Boerderijen. Een van de oudste boerderijen in de Veenkoloniën is Achterweg 20, een boerderij van het Oldambster type, met de jaartalankers ‘1784’ in de puntgevel. Andere voorbeelden van het Oldambster type zijn H. Westerstraat 86 uit circa 1860 en H. Hinderstraat 97 uit circa 1875. De uit 1913 stammende villaboerderij Nanningsheerd (H. Hinderstraat 25) vertoont jugendstil-invloeden.

Windmolen ‘De Onrust’ (F. Clockstraat 111a) is een achtkante stellingkorenmolen, gebouwd in 1850 voor R. Bruggers. De met dakleer beklede romp

Oude Pekela, Watertoren

rust op een bakstenen voet. De sluitsteen boven de deur meldt: ‘R.J.v. Deest 1857’. In 1960 is de molen geheel gerestaureerd.

Industriegebouwen. De steenfabriek ‘Strating’ (H. Hinderstraat ong.) werd in 1856 opgericht en in 1883 gekocht door G.H. Strating. De huidige vlamoven uit 1969 staat op de plaats van de ringoven uit 1904, waarvan de schoorsteen resteert. Op het terrein staan droogloodsen uit 1898. De houthandel ‘J.J. Koerts & Zn. (F. Clockstraat 53) bestaat uit enkele houtloodsen, een zaaggebouw, alsmede een directeurswoning met aangebouwd kantoor (F. Clockstraat 54), in chaletstijl gebouwd omstreeks 1904. Van de vele strokartonfabrieken resteert zeer weinig. Er zijn nog enkele (kantoor)gebouwen van de in 1912 in Oude Pekela gevestigde strokartonfabriek ‘Ceres’ (Cereswijk achter Bosgrastraat 37); de fabriek zelf is in 1971-'72 gemoderniseerd.

De Van Weringsklap over het Pekeler Hoofddiep (tegenover F. Clockstraat 13) is een geheel houten ophaalbrug uit omstreeks 1905.

De watertoren (Winschoterweg 12) verrees in 1938 naar plannen van H.F. Mertens. De toren heeft een betonnen vlakbodemreservoir met bakstenen omkleding en is vrijwel identiek aan de uit 1935 stammende watertoren te Stadskanaal.

[p. 184]

De Isr. begraafplaats (Draijerswijk 14) werd rond 1912 aangelegd en heeft een metaarhuisje uit 1912 (5682).