Oude Schans
(gemeente Bellingwedde)
Versterkt dorp, ontstaan aan de Bellingwolderzijl in de Westerwoldsche-Aa. Na de eerste inpolderingen van de Dollard rond 1545 kwam bij de zijl een komdorp tot ontwikkeling. Dit dorp werd in 1593 naar plannen van Adriaen Antonisz. van Alkmaar verbouwd tot de Bellingwolderschans. Tot 1613 volgden nog enkele verbeteringen. Vanwege de verdere dichtslibbing van de Dollard werd in 1628 meer naar het noordoosten Nieuweschans aangelegd. In 1657 vervielen haven en zijl en verminderde het strategisch belang van wat sinds 1628 Oude Schans heet. Na het besluit tot ontmanteling in 1814 werd het westelijke deel verkocht aan J. Heres, burgemeester van Bellingwolde. Het majoorslogement diende tot 1836 als raadhuis van die gemeente. Na 1875 verrezen aan de zuidzijde twee boerderijen. Rond 1900 volgde een bescheiden uitbreiding aan de oostwaarts verlengde Voorstraat en rond 1930 noordwaarts langs de Molenstraat. Na de aanwijzing tot beschermd stadsgezicht
Oude Schans, Schans met vestingwerken
in 1975 zijn delen van de vestingwerken gereconstrueerd.
De Herv. kerk (Molenweg 2) is een langgerekte zaalkerk; de kleine dakruiter heeft een ingesnoerde spits. Tegen het kerkgebouw staat een aangebouwde pastorie. De kerk werd in 1626 gesticht. Bij herstel in 1772 voegde men de dakruiter en de pastorie toe. Een subsidie van koning Willem I maakte in 1826 nieuw herstel mogelijk. In 1858 werd onder toezicht van W. van Rees de noordwestelijke gevel vernieuwd en de pastorie hersteld. De kerk is in 1974-'75 geheel gerestaureerd. Het kerkinterieur wordt overdekt door een houten tongewelf uit 1780. Tot de inventaris behoort een mogelijk uit 1772 stammende preekstoel. Op de galerij bevindt zich een waarschijnlijk uit omstreeks 1780 stammende geschilderde voorstelling van een orgelfront. Het tekstbord met lofdicht op koning Willem I stamt uit 1826. De kerkvloer bevat een grafzerk met Lodewijk XV-omlijsting voor oud-commandeur Jan Gerard Georg van Maneil (†1770). In de dakruiter hangt een kleine klok, gegoten in 1935 door A.H. van Bergen.
Woonhuizen. Rondom de tot markt verbrede Voorstraat staat een aantal diepe huizen, waarvan enkele mogelijk nog een 17de-eeuwse kern hebben, zoals
Voorstraat 14 en
Voorstraat 20-22. De neoclassicistische onderwijzerswoning
Oude Schans, Herv. kerk met aangebouwde pastorie
Voorstraat 19 stamt uit 1882. Het woonhuis met smederij
Voorstraat 12 werd in 1902 gebouwd, de arbeiderswoningen
Molenweg 18-22 in 1920-'22.
De boerderij Poortweg 1, die lange tijd ‘Uniken’ heette, werd rond 1770 binnen de schans gebouwd nabij de gedempte haven. De boerderij werd tot 1837 bewoond door burgemeester J. Heres. Het onderkelderde voorhuis met brede opgaande middenrisaliet dateert van 1857. Rondom ligt een tuin in Engelse landschapsstijl met vijver en heuvel.
Vestingwerken. Aan de oostzijde zijn kort na 1975 het Dooden- en het Kruidenbastion gereconstrueerd door het aanbrengen van lage wallen. Aan de westzijde geeft een deel van de oude Westerwoldsche Aa het beloop van een derde bastion aan. Op het Doodenbastion (Schanspad ong.) ligt de Alg. begraafplaats met onder meer de grafsteen van Digna Maria van Bern (†1742) en het grafmonument met vaas van J. Heres (†1835).
Auteursrechtelijk beschermd