Monumenten in Nederland. Groningen

Onderdendam
(gemeente Bedum)

Dorp, ontstaan in de 16de en 17de eeuw op een kruispunt van land- en waterwegen waar in het begin van de 17de eeuw een belangrijke haven en overslagplaats tot ontwikkeling kwam. De aanleg van het Boterdiep in 1653 stimuleerde deze ontwikkeling. Het dorp werd in 1811 het bestuurlijke centrum van de gemeente Bedum, een positie die door de vestiging van het kantongerecht en van het kantoor van de ontvanger van de Rijksbelastingen werd versterkt. Omstreeks 1900 werd het dorp overvleugeld door Bedum, dat een station had gekregen aan de spoorlijn Groningen-Delfzijl (1884). In de 20ste eeuw breidde het dorp zich langs het Boterdiep naar het zuiden uit.

Onderdendam, Dorp aan een kruispunt van waterwegen

Onderdendam is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Bedumerweg 15) is een kleine zaalkerk met aan de kopse zijden een driezijdige sluiting en op het dak een eenvoudige dakruiter. De kerk werd in 1840 gebouwd naar ontwerp van W.K. Dusseldorp ter vervanging van de kerk te Onderwierum (waarvan het kerkhof aldaar nog bestaat). De kerk bevat een orgel uit 1841, gebouwd door R.A. Lohman.

De Geref. kerk (Bedumerweg 34) is een zaalkerk met een half ingebouwde oosttoren voorzien van paraboolvormige beëindiging. De van de weg terugliggende kerk werd in 1932 gebouwd naar ontwerp van A. Wiersema met expressionistische details. Aan de noordzijde staat een veelhoekige vleugel met plat dak die mogelijk iets later is toegevoegd. De ernaast gelegen eenlaags pastorie (Bedumseweg 36) dateert uit 1933 en is door dezelfde architect ontworpen.

Het Waterschaps- of Zijlvesthuis (Bedumerweg 2) is een gepleisterd blokvormig huis met dwars schilddak voorzien van hoekschoorstenen. Rechtsachter heeft het een aangebouwd, gepleisterd koetshuis met zadeldak. Het pand werd in 1619-'21 gebouwd in opdracht van het Winsumer- en Schaphalsterzijlvest. In 1660 werd het oorspronkelijke eenlaags gebouw aanmerkelijk vergroot, verhoogd met een verdieping en voorzien van de zandstenen ingangspartij in classicistische stijl. Op de verdieping bevindt zich een zaal met 18de-eeuwse interieurafwerking, waaronder een schouw in rijke Lodewijk XV-vormen met daarin opgenomen een schilderij van Neptunus door de Groninger schilder J.A. Wassenberg (1747). Bij een ingrijpende restauratie in 1964 zijn een bedstedenwand uit omstreeks 1820 en enkele kleinere schouwen aangebracht.

Het voorm. Regthuis (Warffummerweg 2) is een gepleisterd dwars eenlaags huis met hoger opgetrokken middenrisaliet, gelegen op het belangrijkste kruispunt. Het werd in 1804 gebouwd, maar

Onderdendam, Waterschaps- of Zijlvesthuis

[p. 179]

Onderdendam, Woonhuizen Middelstummerweg (1980)

is later vaak verbouwd. In de 19de en de eerste helft van de 20ste eeuw diende het ook als herberg.

Het voorm. kantongerecht (Middelstummerweg 1) is een deels onderkelderd, dwars tweebeukig pand met afgewolfde zadeldaken. Een haakse achtervleugel is deels over het Winsumerdiep gebouwd. In deze achtervleugel bevond zich de rechtszaal en daaronder de gevangenis. In 1884 werd het kantongerecht overgebracht naar Bedumerweg 48, een 19de-eeuws dwars pand waarvan de oorspronkelijke verdiepeing in de 20ste eeuw is verwijderd. Dit pand heeft tot 1935 als kantongerecht gediend.

Woonhuizen. Langs het Winsummer- en Boterdiep staan verschillende interessante huizen. Boterdiep Oostzijde 1 is een uit de eerste helft van de 19de eeuw daterend herenhuis voorzien van een dwarse voorbouw met schilddak. Boven de ingang bevindt zich een uitgebouwde kamer. Het gepleisterde pand Uiterdijk 18, met souterrain, beletage en schilddak, werd gebouwd in het derde kwart van de 19de eeuw in eclectische stijl. De ingang is voorzien van een omlijsting en een hardstenen trap. Middelstumerweg 9 is een gepleisterd eenlaags pand op T-vormige plattegrond, met ingangsrisaliet en haakse schilddaken. Het is vermoedelijk rond 1865 gebouwd als woning voor de kantonrechter. De gevels van de dwarsvleugel hebben een blokbepleistering. De ernaast gelegen voorm. stalling is nu ingericht als catechisatieruimte. Vooral langs de Bedumerweg zijn in de tweede helft van de 19de eeuw vrijstaande eenlaags rentenierswoningen gebouwd; interessante voorbeelden zijn Bedumerweg 6, 8, 20, 28 en 32, en ook Rodeweg 6.

Het voorm. café ‘Vaarzicht’ (Uiterdijk 5) is een blokvormig pand met dwars schilddak en twee omlijste ingangen. Het kan in de kern uit de 17de eeuw dateren, maar is in de 18de en de 19de eeuw ingrijpend verbouwd. In de 17de en 18de eeuw werd het bewoond door de commissarissen van de trekschuit.

Bruggen. De draaibrug over het Boterdiep (bij Uiterdijk 3-5) dateert uit omstreeks 1900 en heeft gietijzeren versieringen aan de middenpijlers van de leuningen. Ten noorden van het dorp ligt een vroeg-20ste-eeuws hoogholtje over de Warffummermaar (bij Warffumerweg 16).

Poldermolen de ‘Zilvermeeuw’ (Winsumerweg 5), gelegen ten westen van Onderdendam, is een met riet gedekte achtkante bovenkruier op veldmuren, voorzien van een vijzel. De molen werd in 1870 gebouwd door molenmaker Hunse en is gerestaureerd in 1973-'74.

Boerderij Boterdiep O.Z. 13, gelegen ten zuiden van Onderdendam, is een monumentale boerderij van het Oldambster type uit 1894. Op het erf staan een bijschuur en stookhok uit de bouwtijd.

Het kerkhof van de Herv. kerk van Menkeweer (Warffummerweg ong.) ligt op een wierde ten noorden van Onderdendam. De kerk werd in 1843 gesloopt nadat in Onderdendam een nieuwe kerk was gebouwd. De oudste zerk dateert uit 1781 en bedekt het graf van mr. A.J. van Royen, de eerste voorzitter van het waterschap Hunsingo.