Monumenten in Nederland. Groningen

Onstwedde
(gemeente Stadskanaal)

Dorp, ontstaan in de 12de eeuw in het beekdal van de Mussel-Aa. Het esdorp ontwikkelde zich rond twee brinken; 't Wold aan de noordzijde bij de weg naar Wedde en 't Loug aan de zuidzijde bij de splitsing van de wegen richting Stadskanaal en Vlagtwedde. Een omgrachte kerk verrees aan de zuidoostelijke rand van het dorp. Oorspronkelijk was Onstwedde de hoofdplaats van het gebied, maar na 1882 verplaatste het bestuurlijk centrum zich naar Stadskanaal. De woeste gronden rondom het dorp werden rond 1900 ontgonnen, waarna in het dorp zelf een verdichting van de bebouwing plaats had; na de Tweede Wereldoorlog heeft deze ontwikkeling zich voortgezet.

De Herv. kerk (Kerklaan 9), oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas, is een forse eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een toren van twee geledingen met een gemetselde, ingesnoerde naaldspits. De onderbouw van de toren is mogelijk 14de-eeuws. Als toren met gemetselde spits is deze vergelijkbaar met die te Schildwolde en de in 1836 ingestorte toren van Holwierde. Deze drie torens worden de Juffertorens genoemd. De laat-gotische kerk, geheel voorzien van eenvoudige netgewelven op schalken en een stergewelf over de sluiting, stamt uit circa 1500. In 1837 hebben verbouwingen aan kerk en toren plaatsgevonden. De toren is in 1895 gerestaureerd. Bij een ingrijpende restauratie van de kerk in 1928-'30, naar plannen van G. van Hoogevest, is het portaal aan de westzijde vernieuwd; het heeft nog wel een gedenksteen met het jaartal 1713. Ook de inventaris is vernieuwd; het oude, uit 1324 daterende doopvont, is behouden gebleven. In de toren hangt een klok uit 1812 gegoten door M. Fremy en A. van Bergen & Zn., H. van Bergen en C. Fremy. De kerk ligt op een omgracht kerkhof.

De Geref. kerk (Dorpsstraat) is een zaalkerk met een toren van drie geledingen voorzien van een balustrade en een achtkante houten lantaarn met ingezwenkte

Onstwedde, Herv. kerk (1984)

[p. 180]

Smeerling bij Onstwedde, Boerderij Smeerling 15

spits. De kerk werd in 1869 gebouwd en kreeg in 1927 aan de westzijde een dwarse uitbouw.

Boerderijen. In het dorp en in de esgehuchten in de directe omgeving bevinden zich enkele belangwekkende boerderijen. Ter Wuppingerweg 19 is een boerderij van het Westerwoldse type met voorhuis en schuurdeel. De ingang bevindt zich in dit schuurdeel met houten voorschot. De grote boerderij Wessinghuizerweg 11A, eveneens van het Westerwoldse type, heeft een wellicht laat-17de-eeuws voorhuis zonder zaadzoldervensters. Rond 1800 is de boerderij uitgebreid en in de 20ste eeuw is de schuur verlengd. Wessinghuizerweg 15 is een grote boerderij van het Westerwoldse type met een gemetselde schuurtopgevel. Op de rand met de Veenkoloniën staat Ter Maars 4, een grote boerderij van het Oldambster type met omlijstte middeningang, zaadzoldervensters en een topgevel met de jaartalankers 1817. Van het Oldambster type zijn ook Dorpsstraat 24 (circa 1865), Dorpsstraat 13 (1872) en Brink 9 (1908).

Smeerling. Dit essenzwermgehucht ten zuidoosten van Onstwedde is een beschermd gezicht met een aantal boerderijen die de opeenvolgende fasen van het Westerwoldse type tonen. Het voorhuis van Smeerling 15 zou nog uit 1742 stammen en heeft tegelwanden en betimmeringen uit de bouwtijd. In 1867 kreeg de boerderij een Friese schuur met aan de voorzijde een houten voorschot. De ingang bevindt zich in de voorgevel van de schuur naast de baander. De 19de-eeuwse boerderij Smeerling 20 heeft een zelfde opbouw, maar is voorzien van zaadzoldervensters in het voorhuis. Smeerling 18, met nokanker voorzien van het jaartal 186?, is een jongere variant met de ingang in het voorhuis en het woon- en bedrijfsgedeelte onder één doorgaande nok. Andere goede voorbeelden zijn Smeerling 13 en 16.

Veenhuizen. Dit gehucht ten zuidwesten van Onstwedde heeft enkele 19de-eeuwse boerderijen van het Westerwoldse type, bijvoorbeeld de grote boerderij Veenhuizen 12. Het voorhuis heeft de ingang en een rij lage zaadzoldervensters, het bedrijfsgedeelte bevindt zich in het hoger opgaande schuurdeel. De vergelijkbare boerderij Veenhuizen 19 stamt in zijn huidige vorm uit circa 1890, maar heeft de ingang in het bedrijfsgedeelte. Woon- en bedrijfsdeel zijn onder een doorgaande nok gebracht.