Monumenten in Nederland. Groningen

Nieuweschans
(gemeente Reiderland)

Versterkt dorp, aangelegd in 1628 op een kleistrook in de Dollardboezem - de Lange Akkeren genaamd - nadat door inpolderingen de Bellingwolder- of Oude Schans zijn betekenis verloor. Naar plannen van Matthijs van Voort werd de Nieuwe- of Langakkerschans een regelmatig gebastioneerde vijfhoek, omgeven door wallen en grachten. Het orthogonale verloop van de straten binnen de vesting wordt bepaald door het verlengde van de in 1605 aangelegde Hamdijk (de Voorstraat) en het verlengde van de dijk naar Bunde (de Kerkstraat). Aan de noordzijde werd een zijl aangelegd in de toen nog als gracht door de vesting lopende Westerwoldse Aa. Toen deze waterloop in 1696 naar het westen werd verlegd, dempte men de gracht. Ook Nieuwe Schans verloor door verdere inpolderingen aan betekenis. In 1744 werd het echter nog wel aan de oostzijde van voorwerken voorzien. Na opheffing van de vesting in 1870 volgde rond 1907 de ontmanteling. Aan de noordwestzijde vestigde zich in 1888 de strokartonfabriek ‘de Dollard’, nu Triton kartonfabriek. De bebouwing binnen de vesting is sinds 1974 beschermd dorpsgezicht. Na de Tweede Wereldoorlog kwam aan de noordzijde een nieuwbouwwijk tot stand. In de nabijheid van de in 1969 naar de zuidzijde verlegde Rijksweg is in 1985 een kuuroord ingericht.

De Herv. kerk (Kerkstraat 1) is een recht gesloten zaalkerk met een zadeldak tussen puntgevels. Deze garnizoenskerk werd in 1751 gebouwd en had oorspronkelijk boven de kerkruimte een ammunitie- en hooizolder; hiervan getuigen de halfrond gesloten pakhuisvensters. Het

[p. 171]

interieur bevat een vroeg-19de-eeuwse preekstoel en vier tekstborden uit 1824, afkomstig uit de Der Aa-kerk te Groningen.

De voorm. synagoge (Achterstraat 40) is een klein zaalgebouw uit 1811, met inwendig een gedrukt houten tongewelf. Het westelijke deel zou in 1856 toegevoegd zijn. Tot 1924 diende het gebouw als synagoge; momenteel is het in gebruik als galerie.

De voorm. Hoofdwacht (Voorstraat 30) is een eenlaags dwars pand met hoog zadeldak, voorzien van een dakruiter met ingesnoerde naaldspits. In de dakruiter hangt een klok uit 1868, gegoten door A.H. van Bergen.

De voorm. marechausseekazerne (Molenstraat 5), een fors pand met uitspringend en verhoogd middendeel, is in 1918 gebouwd. Sinds 1992 is het in gebruik als kantoor bij de regio Eems-Dollard.

Woonhuizen. Langs de Voorstraat staan enkele diepe huizen die in de kern nog 17de-eeuws kunnen zijn, zoals Voorstraat 6, 8, 13, 14, 24 en 26; een van de grootste is wel het tot winkels verbouwde diepe pand Voorstraat 28, waarvan de voorgevel in de 19de eeuw is vernieuwd. Oude puntgevels hebben Voorstraat 11 en 36 en de eenlaagspanden Achterstraat 26 en 28. Een ingezwenkte halsgevel heeft het uit de tweede helft van de 18de eeuw daterende huis Voorstraat 18. De dwarse, eenlaagse burgemeesterwoning Voorstraat 38-40, waarvan het linkerdeel een ionische deuromlijsting heeft, zal uit dezelfde tijd stammen, evenals Voorstraat 21-23, waarvan de voetstukken van de deuromlijsting met ‘Anno 1771’ mogelijk van elders afkomstig zijn. Het eenlaagspand Voorstraat 46-50 was oorspronkelijk vermoedelijk een barak. Vroeg-19de-eeuws is de gevel met wolfdak en versmalde lijstgevel van Voorstraat

Nieuweschans, Locomotievenloods

Nieuweschans, Hoofdwacht

15. Vergelijkbaar zijn Voorstraat 17 en 19 uit circa 1860, maar deze hebben een eclectische vormgeving. Eveneens eclectisch, en voorzien van een driezijdig gesloten erker, zijn de panden Voorstraat 1 en 2, beide uit circa 1870. Het blokvormige pand Verlengde Hoofdstraat 11, met verhoogd middenrisaliet, is rond 1870 gebouwd, mogelijk als dienstwoning van de Duitse Spoorwegen.

De boerderij Voorstraat 52 uit de eerste helft van de 19de eeuw heeft een ingebouwd woongedeelte met daarnaast een baander.

De voorm. locomotievenloods (Oudezijl 1), een uit twaalf compartimenten bestaand gebouw op kwartcirkelvormige plattegrond, kwam in 1877 tot stand in opdracht van de Staatsspoorwegen, nadat in 1876 het baanvak Nieuweschans-Oldenburg gereed was gekomen. Het sober-neoclassicistische gebouw had een werkplaats en stallingsruimte voor acht stoomlocomotieven. De loods heeft tot 1935 dienst gedaan, waarna de draaischijf op het voorterrein is opgebroken. Van 1950 tot 1984 was het gebouw in gebruik als autobusgarage.

Begraafplaatsen. Ter plaatse van de beide zuidoostelijke bastions, waarvan de gracht nog voor een klein deel bewaard is, werd na 1870 de Alg. Begraafplaats (Kerkhofstraat ong.) aangelegd. Buiten de gracht was aan de zuidoostkant al rond 1817 de Isr. Begraafplaats (Bunderpoort ong.) tot stand gekomen.

Hamdijk. Dit dijkgehucht ten zuiden van Nieuweschans ligt aan de in 1605 opgeworpen Dollarddijk van Oude Schans naar de Booneschans. De op de Duitse grens gelegen en nu vrijwel verdwenen Booneschans ontstond in 1589 door de aanleg van een redoute en kreeg in 1628 een bastion. Langs de dijk staan enkele grote boerderijen van het Oldambster type, waaronder Hamdijk 22 (1850), gebouwd voor H.A. ten Have, Hamdijk 25 (1870) en Hamdijk 20 (1881) voor W. Zijlker. De Remkesheerd (Hamdijk 39) is voorzien van een groot neoclassicistisch dwars voorhuis met driezijdig gesloten erker. De boerderij werd na een brand in 1887 opgetrokken voor D.E. Muntinga. Wellicht 18de-eeuws van oorsprong zijn Hamdijk 47, met een in 1912 voor R.A. Velkema nieuw gebouwd voorhuis, en Hamdijk (Hamdijk 49), waarvan het voorhuis met forse hoektoren in 1922 tot stand kwam voor G. Tammes.