Monumenten in Nederland. Groningen

Hoogezand-Sappemeer

Langgerekt kanaaldorp, ontstaan na het graven van het Winschoterdiep. In 1613 werd aan de westzijde bij Foxhol begonnen met het graven van een veenontginningskanaal om, via Martenshoek met een knik om het ‘Hooge Sant’, in 1618 het Sappe- of Duivelsmeer te bereiken. Het meer werd dat jaar drooggelegd en in 1621 vestigden zich hier de eerste verveners. In 1631 werd het Kleine Meer, ten zuiden van Sappemeer, drooggelegd en in 1631 groef men in het noorden het Achterdiep. Op de uitgeveende dalgronden werd aan het eind van de 18de eeuw begonnen met het verbouwen van boekweit en aardappels. Te Foxhol stichtte W.A. Scholten in 1842 de eerste aardappelmeelfabriek (‘Tonden’), waarna er met de komst van de stoommachine meer volgden. De aanwezigheid van veel zoet water was ook belangrijk voor de oprichting van de eerste strokartonfabriek in 1869. In de 19de eeuw speelde verder de scheepsbouw een grote rol. De tussen de huizen aan het Winschoterdiep gelegen werven werden vanwege de bouw van de eerste ijzeren schepen vanaf 1880 naar het westen verplaatst, naar de Groninger kant van de Martenshoekster sluis. In die omgeving bevinden zich nog steeds veel werven (Bodewes, Van Diepen, Pattje, Smit, Coops & Nieborg, BSM en Merkur).

Vanaf 1850 ontstond langs het Winschoterdiep één langgerekt bebouwingslint, maar het duurde nog tot 1949 alvorens Hoogezand en Sappemeer ook tot één gemeente werden samengevoegd. Nabij de kruising met de weg naar Veendam kwam vanaf 1910 de eerste uitbreidingswijk tot stand: Westerpark. In de jaren dertig volgde aan de overzijde van het Kalkwijksterdiep (nu Beukemastraat) de wijk Oosterpark. In het begin van de jaren vijftig werd het Winschoterdiep verbreed en aan de noordzijde omgelegd, waarna tussen 1961 en 1980 het oude kanaal grotendeels werd gedempt. Met een concentratie aan fabrieken te Foxhol en Martenshoek werd gaandeweg het hele gebied tussen het spoor en het nieuwe kanaal volgebouwd. In de jaren zeventig en tachtig verrezen ten zuiden van het spoor bij Martenshoek de grote nieuwbouwwijken Gorecht en Woldwijck.

De Herv. kerk (Noorderstraat 169, Sappemeer) is een achtkante kerk met ingezwenkte koepel, gebouwd in 1655-'57 in opdracht van de stad Groningen naar plannen van Conraet Roelofsz. De kerk is geïnspireerd op die van Willemstad (Noord-Brabant). Boven de zandstenen ingangsomlijsting met corinthische pilasters uit 1655 is het wapen van de stad Groningen aangebracht. In 1791 werd de kerk verbouwd en verhoogd tot een kruiskerk, maar de oorspronkelijke koepelvorm is hersteld bij een ingrijpende restauratie in 1986-'90. De opengewerkte dakruiter met koepelvormige bekroning is daarbij behouden gebleven. Bij de restauratie heeft men een houten gewelf en een zuilengalerij uit 1791 uit het interieur verwijderd. Tot de kerkinventaris behoren een preekstoel (omstreeks 1655), vier overhuifde herenbanken (tweede helft 17de eeuw), één met het Stadswapen en een andere met de wapens van Star-Lichtenvoort, en een

[p. 141]

Hoogezand-Sappemeer, Herv. kerk van Sappemeer (1990)

door P. van Oeckelen gebouwd orgel (1875).

Op het omheinde kerkhof bevinden zich enkele interessante grafmonumenten. Het gietijzeren toegangshek met gecanneleerde hekpijlers, werd in 1869 gegoten door de nabijgelegen ijzergieterij Wed. A. Borcherts.

Net buiten het kerkhof, staat terzijde van de oprijlaan, de slanke ongelede vrijstaande toren (Noorderstraat 171), waarvan het benedendeel uit 1763 stamt. Het bovendeel met zadeldak tussen puntgevels werd in 1898 toegevoegd. Tegen de toren is in de jaren twintig een catechisatielokaal gebouwd. De kosterswoning (Noorderstraat 167) aan de andere zijde van de oprijlaan stamt uit omstreeks 1890.

De (Herv.) Damkerk (Hoofdstraat 2, Hoogezand) is een brede, gepleisterde en recht gesloten zaalkerk met hoog tentdak, gebouwd in 1669 en uitgebreid in 1734. Toen kreeg ze ook een uitbouw aan de westzijde. De kerk werd in 1926 voorzien van het huidige tentdak en in 1980-'81 gerestaureerd. De inventaris is voor een belangrijk deel uitgevoerd in Lodewijk XIV-stijl, zoals een preekstoel (1726) met wapenschilden van de schenkers Adriaan Joseph Trip, Jan Duirsema en William Butler, een overhuifde raadsbank met stadswapen (1733) en twee overhuifde herenbanken (eerste helft 18de eeuw), waarvan een met de gereconstrueerde wapens van Anthonie Gerlacius (†1708) en Adriana Sophia van Persijn. Verder is er een orgel uit 1936, gevat in de kast van het oude J.F. Kruseorgel (1888). In de vloer ligt de zerk voor predikant J.H. Nieuwoldt (†1757). Het gebrandschilderde raam werd in 1939 vervaardigd door H. de Ru uit Haarlem. Haaks tegen de kerk gebouwd staat de pastorie (Hoofdstraat 4) uit 1728, een gepleisterd eenlaagspand met verhoogd middenrisaliet, bekroond door een ingezwenkte halsgevel met aanzetkrullen en kuifstuk. De kerkenraadskamer heeft een schouw in Lodewijk XIV-vormen.

De vrijstaande toren (M. Veningastraat 115) staat op enige afstand van de kerk bij het kerkhof. De toren verrees in 1783 ter vervanging van een houten klokkenstoel en bestaat uit twee geledingen en een laag dak tegen vier frontons. Hij is daarmee een opmerkelijke voorloper van het 19de-eeuwse neoclassicisme. In de toren hangt een klok uit 1948, gegoten door J. van Bergen.

Het erachter gelegen kerkhof werd in 1668 in gebruik genomen. Hier bevinden zich enkele rijke grafmonumenten van industriële families, waaronder die van F. Meursing (†1891) en van M. Meursing (†1910). Het graf van E. ten Oever (†1893), eigenaar van een ijzergieterij, kreeg een gietijzeren ‘grafsteen’. Binnen een omheind gedeelte staan achttien

Hoogezand-Sappemeer, Herv. kerk van Hoogezand, klokkentoren

gelijkvormige, wit geschilderde, gietijzeren grafstenen (‘puntpoalen’) van leden van de familie Smit. De oudste dateert uit ongeveer 1850, de jongste uit 1944. In de nabijheid staan zeven rijke hardstenen grafmonumenten van de akkerbouwfamilie Mulder. Rond 1890 is de begraafplaats aan de noordoostzijde uitgebreid, waarbij ze een beheerderswoning (Knijpslaan 1) kreeg. Bij een verdere uitbreiding naar het noorden, rond 1935, kwam ook een met riet gedekt poortgebouw met aula en dienstwoning, ‘De Stille Hof’ (Knijpslaan 2), tot stand. De Doopsgez. kerk (Noorderstraat 53, Sappemeer) is een rijzige zaalkerk met smalle zijbeuken. De kerk werd in 1847 gebouwd in neoclassicistische vormen en heeft een door pilasters gelede voorgevel met middenrisaliet, afgesloten door een fronton met kort daarachter een vierkante dakruiter. Inwendig heeft de kerk een lage onderbouw en daarboven een door slanke toscaanse zuilen gelede en met een gestuct houten tongewelf overdekte zaal. Onder het brede orgelfront staan een preekstoel en diakenbanken in neoclassicistische vormen uit 1847. Het orgel werd in 1855 gebouwd door G.W. Lohman, in 1866 vergroot door P. van Oeckelen en in 1988 gerestaureerd.

De pastorie ‘Croonhoven’ (Noorderstraat 51) is een blokvormig eenlaags woonhuis met opgaande middenrisaliet uit 1838. Het is het geboortehuis van dr. Aletta Jacobs.

De R.K. St.-Willibrorduskerk (Noorderstraat 152, Sappemeer) is een neogotische hallenkerk met puntgevels op de zijbeuktraveeën. De toren van vier geledingen heeft frontalen voor-

[p. 142]

zien van wijzerplaten en een achtkante naaldspits. De kerk werd in 1872-'73 gebouwd naar plannen uit 1866-'71 van P.J.H. Cuypers met als opzichter N. Molenaar. Het ontwerp voor de kerk is geïnspireerd op de Westfaalse laat-gotische hallengotiek. De torenspits is er in 1972 afgewaaid en heeft in haar val het orgel uit 1884 verwoest. Zij werd in 1973 herplaatst. In 1994-'96 is de kerk gerestaureerd.

Het interieur met schoon metselwerk wordt overdekt door stenen kruisribgewelven. Tot de nog vrij complete neogotische inventaris behoren het hoofdaltaar en de communiebank, in 1880 vervaardigd door het atelier Cuypers-Stoltzenberg, en de preekstoel en kruiswegstaties uit 1904, vervaardigd door atelier F.W. Mengelberg. Enkele gebrandschilderde ramen zijn afkomstig uit de St.-Maartenskerk te Martenshoek.

De pastorie (Noorderstraat 154) stamt uit de jaren twintig. Op het nabijgelegen kerkhof staat bij de toegang een H. Hartbeeld uit 1924 van de hand van A. Falise, en op het kerkhof een kruisbeeld met pastoorsgraven en een bidkapel met Piëta uit de jaren twintig.

De voorm. R.K. St.-Martinuskerk (Sluisweg 47, Martenshoek) is een brede eenbeukige neogotische kerk; de terzijde staande lage toren heeft twee geledingen en een tentdak. De kerk werd in 1891 gebouwd naar plannen van N. Molenaar. Sinds 1990 is er een glazeniersatelier in gevestigd, waartoe men de voorgevel in 1991 heeft gerestaureerd. Op het erachter gelegen kerkhof bevinden zich een kruisigingsgroep en enkele rijke graven, waaronder die van de

Hoogezand-Sappemeer, R.K. St. Willibrorduskerk (Sappemeer), plattegrond

familie Wilkens en van enkele scheepsbouwers.

De kerk van de Geref. Gemeente in Nederland (Noorderstraat 27, Sappemeer) is een kruiskerk met geveltoren en naaldspits, gebouwd in 1904-'10 door aannemer C. Linzel naar voorbeeld van de kerk te Winschoten (1901).

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis van Sappemeer (Noorderstraat 123) kwam tot stand in 1885, nadat het huis van notaris H. Busmann was aangekocht en verbouwd. Het neoclassicistische pand bleef tot 1949 in gebruik, waarna het opgaand middenrisaliet is verwijderd. Het voorm. raadhuis van Hoogezand (Hoofdstraat 31) is een neoclassicistisch pand dat in 1887 ontstond door een verbouwing van het rond 1860 gebouwde woonhuis van de heer Hooites. Het raadhuis van Hoogezand-Sappemeer (Kerkstraat 157) is in 1979-'83 gebouwd naar plannen van J.

Brouwer en bestaat uit twee flexibel indeelbare kantoorzones en een middenzone met raadzaal, trouwzaal en vergaderruimtes. Een binnenstraat vormt de koppeling met het door E.J. Jelles ontworpen sociaal-culturele centrum. Postkantoren. Het voorm. postkantoor van Hoogezand (M. Veningastraat 117-119) werd in 1897-'98 gebouwd naar plannen van Rijksbouwmeester C.H. Peters in simpele, op de neogotiek geënte, vormen. Het voorm. postkantoor van Sappemeer (Noorderstraat 302) uit 1912 is eveneens van zijn hand en is vergelijkbaar, maar het heeft op de verdieping hardstenen kolommen tussen de vensters. Beide panden zijn nu verbouwd tot appartementen.

Scholen. De voorm. Rijks Hogere

Hoogezand-Sappemeer, Rijks Hogere Burger School

Burger School (Noorderstraat 151, Sappemeer) is een fors blokvormig pand met basement; het heeft een omlopend schilddak met attiek en balustrade. De rijke voorgevel heeft een middenrisaliet afgesloten door een fronton. Op het dak staat een forse dakruiter met achtzijdige lantaarn en koepelvormige bekroning. Het in 1868 gebouwde pand heeft een neoclassicistische opbouw en eclectische details. In 1895 kwam een uitbreiding tot stand naar plannen van J.C. Hubscher. De school is tot 1969 als zodanig in gebruik geweest - het laatst onder de naam dr. Aletta Jacobslyceum - en dient nu als kantoorgebouw. Het uit 1910 stammende pand Kerkstraat 167 (Hoogezand) is waarschijnlijk gebouwd als openbare lagere school.

Welgelegen (De Vosholen 60, Sappemeer) is een zogeheten veenborg, omgracht, die in 1655 werd gebouwd voor Jan Cornelis Spiel. Het langwerpige onderkelderde pand met schilddak heeft een middenrisaliet die overgaat in een ingezwenkte halsgevel. Hier bevindt zich ook de, via een brug toegankelijke, ingang met smalle zijvensters. De huidige vorm is waarschijnlijk ontstaan nadat het pand in 1735 bezit werd van Carl Friedrich graaf von Wartensleben en zijn vrouw Wendelina Cornera Alberda van Menkema. Uit die tijd dateert ook de geometrische tuinaanleg aan de achterzijde, met in de hoofdas twee kanaalvormige vijvers. De zonnewijzer stamt uit 1634. In 1916 werd het huis gekocht door C.A. Star Numan, die de verwaarloosde tuin opnieuw in regelmatige stijl liet aanleggen. In 1966 werd het geheel aangekocht door de John Welch Loge en heet het ‘Odd Fellow House’. In het huis bevinden zich een

[p. 143]

Hoogezand-Sappemeer, Huize Welgelegen

18de-eeuwse schouw, afkomstig uit de stad Groningen, en een klokje uit 1688. Woonhuizen. Het dwarse eenlaagspand Noorderstraat 157, met hoog oprijzend schilddak, werd rond 1850 gebouwd en is daarmee een van de oudste dorpswoonhuizen. Vergelijkbaar, maar met opgaand middenrisaliet, is het neoclassicistische pand M. Ven ingastraat 115 uit 1857. Eclectisch van vorm zijn Stadwijck (Noorderstraat 217), Hoofdstraat 115 (1876), Noorderstraat 236 (1887) en Hoofdstraat 159-161 (1888). De gelijksoortige panden Noorderstraat 19 en Beukenhof (Noorderstraat 49) uit 1893 zijn beide voorzien van Lucas IJsbrandspannen. Groter van opzet zijn Hoofdstraat 87, een uit omstreeks 1860 stammend eclectisch herenhuis met hoektoren, en het eclectische herenhuis Violenstraat 34 uit omstreeks 1880. Neoclassicistisch van vorm zijn Buitenlust (Hoofdstraat 93) en Hoofdstraat 95, beide gebouwd rond 1885. De villa M. Veningastraat 69-71 uit 1881 heeft chaletstijl-elementen en een hoektoren met hoefijzerbogen, resultaat van een verbouwing rond 1908. Bij de uit 1914 daterende villa's Noorderstraat 200 en Villa Zonneschijn (Hoofdstraat 265) zijn zowel jugendstil- als chaletstijl-elementen zichtbaar. De dubbele burgerwoningen die in 1915 aan de J. Huitzingerstraat in de nieuwe woonwijk Westerpark werden gebouwd, hebben ook nog decoratieve elementen die naar de jugendstil verwijzen. De vrijstaande villa's in de wijk Oosterpark zijn overwegend expressionistisch van vorm, zoals te zien bij de met riet gedekte villa Finhil (Noordersingel 9-9a), gebouwd in 1934 naar plannen van C.H. Uiterdijk, en Noordersingel 22, eveneens uit 1934 en ontworpen door T. Rozema en K. Westerman. In meer sober-expressionistische vormen uitgevoerd zijn Noorderstraat 206 uit omstreeks 1930 en De Vijverhof (Vijverstraat 14) uit 1936. Boerderijen. Voorbeelden van de Veenkoloniale variant van het Oldambster boerderijtype zijn Noorderstraat 346, met lager voorhuis en versmald voorgedeelte met tuitgevel (1813), en Noorderstraat 136, waarvan het voorhuis een symmetrische ingang en

Hoogezand-Sappemeer, Woonhuis Beukenhof

een afgewolfde gevel heeft (1858); de laatste boerderij is nu in gebruik als apotheek.

Horeca. Het hotel-café Struvé (Noorderstraat 103, Sappemeer) ontstond in het begin van de 19de eeuw en werd kort na 1863 voor J.W. Struvé uitgebreid. Het hoofdgebouw met omlijste ingang heeft aan de zijkant een veranda en daarnaast de toegang tot de erachter gelegen oorspronkelijke wagenberging. Het stationskoffiehuis (K. de Haanstraat 73, Hoogezand) werd rond 1870 gebouwd en aan het begin van deze eeuw van een veranda zijn voorzien. Het uit 1865 stammende station is kort na 1989 vervangen door een nieuw station (Stationsweg 6) in post-modernistische stijl. Industriegebouwen. Van de eens uitgebreide nijverheid in Hoogezand-Sappemeer is weinig bewaard gebleven; de strokarton- en aardappelmeelfabrieken zijn bijna alle gesloopt en door het dempen van het oude Winschoterdiep is de scheepsbouw naar het westen verplaatst, waar nieuwe werven verrezen. Gebleven zijn de scheepswerf Wolthuis (Noorderstraat 308, Sappemeer), ontstaan in 1895 en sinds 1922 in het bezit van de familie Wolthuis. Het geheel van scheepshelling, dienstwoning en werfgebouw is nu als museumwerf in gebruik. Van de ijzergieterij Wed. A. Borcherts (Noorderstraat 372, Sappemeer) resteren nog enkele hallen uit omstreeks 1905. Fabrikant W.A. Scholten richtte in 1879 de strokartonfabriek Kappa Scholten, nu Kappa (Noorderstraat 394, Sappemeer) op. De fabriek werd in 1905 vernieuwd, maar de huidige gebouwen stammen vooral uit de jaren twintig en vijftig. Ook de in 1896 opgerichte strokartonfabriek van H. Beukema & Co., nu Kappa (M. Veningastraat 114, Hoogezand) is in later tijd vrijwel geheel vernieuwd. De dekkledenfabriek en scheeptuigerij N.V. Weco (Werfkade 14, Martenshoek) is een drielaags gebouw uit omstreeks 1930.

Tuinbouwbedrijven. Ten zuiden van de spoorlijn in de wijk Kalkwijk, liggen enkele tuinbouwbedrijven met grote glazen kassen, zogeheten warenhuizen, en schoorstenen uit omstreeks 1900. Kalkwijk 97 en De Vosholen 2 zijn hier voorbeelden van.

[p. 144]

Het Oosterpark (Vijverstraat ong.) werd in de jaren dertig aangelegd en heeft twee slingervijvers, waarvan één met eilandje en zonnewijzer.