Monumenten in Nederland. Groningen

Harkstede
(gemeente Slochteren)

Wegdorp, ontstaan in het begin van de 12de eeuw op een zandrug. De daar gelegen borg Klein Martijn werd in 1680 gekocht door Henric Piccardt en Anna Elisabeth Rengers, en in 1896 afgebroken. Langs de Hoofdweg kwam in de 19de eeuw enige nieuwe bebouwing tot stand en na de Tweede Wereldoorlog verscheen er nieuwbouw aan de zuidzijde van het dorp.

De Herv. kerk (Hoofdweg 63) is een geheel onderkelderde kruiskerk met driezijdig gesloten koor, een gedrongen toren aan de zuidzijde en een even grote aanbouw aan de noordzijde. De sobere toren stamt uit de eerste helft van de 13de eeuw en kreeg later een tentdak met opengewerkte dakruiter. Getuige een gedenksteen met het wapen van de stad Groningen werd de toren in 1657 hersteld. De onderste verdieping heeft lange tijd als cachot gediend. De oorspronkelijke, eveneens 13de-eeuwse, kerk werd in 1691 gesloopt. In 1692-1700 verrees de huidige, rijzige kerk in zeer late gotische trant naar plannen van metselaar Henric Coeur en timmerman Geert van der Aa. De stichters van deze kerk, Henric Piccardt en Anna Elisabeth Rengers, worden gememoreerd bij de

[p. 138]

laat-maniëristische ingangspoort met opschrift en wapensteen uit 1694. Vanwege de nevenbestemming als mausoleum van de stichtersfamilie is de kerk volledig onderkelderd; ook het onderste deel van de aanbouw aan de noordzijde is daartoe ingericht. In die kelder staan de grafkisten van Anna Elisabeth (†1704) en Henric (†1712). De aanbouw bevat verder de kerkenraadskamer en daarboven een woonvertrek met aan de kerkzijde het orgel. De buitentrap aan de westzijde van de kerk leidt naar een 19de-eeuwse galerij of ‘klunderbeun’, die nodig werd toen de kerk na 1824 dienst ging doen als parochiekerk voor Harkstede en Scharmer.

In 1933 zijn kerk en toren gerestaureerd naar plannen van A.R. Wittop Koning, waarbij in de kerk de wanden en de kruisribgewelven zijn ontpleisterd en gewit. Tot de kerkinventaris behoren een doopbekken afkomstig uit de kerk te Scharmer (1641), een rijk gesneden preekstoel met klankbord naar ontwerp van Allert Meijer (omstreeks 1700) en een bijbehorende herenbank (noordelijke uitbouw). Het in 1695 door Arp Schnitger gebouwde orgel, met een kast naar ontwerp van Allert Meijer en voorzien van de wapens van Piccardt en Rengers, is in 1907 door M. Eerdtman verbouwd. Aan de noordzijde van het koor

Harkstede, Herv. kerk, plattegrond en doorsnede

Harkstede, Herv. kerk

staat de grafsteen van Johan Hora Siccama van Harkstede (†1880). Voor de kosterswoning (Hoofdweg 65) ligt een zerk uit 1656.

De voorm. openbare lagere school (Hoofdweg 186) dateert uit 1884 en is een goed voorbeeld van een neoclassicistische school met omlijste ingang.

De arbeiderswoning (Hoofdweg 41), een vrijstaande woning met krimpen, werd in 1919-'21 gebouwd voor de Stichting Woningbouw Slochteren. Windmolen. ‘Stel's Meulen’ (Hamweg 2) is een achtkante stellingkorenmolen met houten achtkant op bakstenen voet. De molen werd in 1851 gebouwd voor J.G. Tipkers en kreeg in 1856 ook een koppel pelstenen. In 1861 is hij ten behoeve van mulder R.J. Kortholt omhoog gebracht en in 1982 gerestaureerd. De ernaast gelegen molenaarswoning stamt uit omstreeks 1851.

Het starthuisje (Kooilaan ong.) bij de roeibaan aan het Grunostrand dateert uit 1991. Het is door J. Körmeling op modern functionele wijze vorm gegeven en dient tevens als kunstobject ter verfraaiing van de roeibaan.

Scharmer. Dit wegdorp ten zuiden van Harkstede wordt in 1231 voor het eerst genoemd. Na kerkelijke samensmelting met Harkstede heeft men in 1824 de rijzige romano-gotische kerk uit 1296 afgebroken. Op het kerkhof (tegenover Hoofdweg 125) liggen nog

Scharmer bij Harkstede, Kerkhof

enkele oude zerken, waaronder die van Atke Douma (†1605), Anna Jacomina Basse (†1731) en ds. Tammo Oomkes (†1759).