Monumenten in Nederland. Groningen

Haren

Wegdorp, gelegen op de Hondsrug aan de weg van Groningen naar Assen en ontstaan in de vroege middeleeuwen toen hier twee essen werden aangelegd. De bijbehorende groengronden aan beide zijden werden al in de 12de eeuw beschermd door de aanleg van dijkjes langs de Hunze in het oosten en de Drentse A in het westen. In de 14de eeuw kwam de dijk tussen Paterswolde en Haren, de huidige Meerweg, tot stand. Bij de kruising met de Rijksstraatweg verrees een eerste bebouwingskern. Vanaf 1740 vond ten westen van de Hoornsedijk - de westelijke begrenzing van de Drentsche Aa - vervening plaats, wat uiteindelijk leidde tot het ontstaan van Paterswolder Meer. De Drentse A werd gekanaliseerd bij de aanleg van de Noord-Willemsvaart in 1860. Aan de oostzijde van het dorp kwam in 1870 de spoorlijn Groningen-Meppel te liggen; deze werd in 1916-'20 voorzien van een rangeerterrein. Bij het zuidelijk gelegen gehucht Harenermolen was van 1850 tot 1920 het atelier van de orgelbouwers Van Oeckelen gevestigd.

Hoewel er in het gebied al in de 17de eeuw enkele buitenplaatsen waren aangelegd, zette de aanleg daarvan pas vanaf het begin van de 19de eeuw echt door. Vanaf het eind van de 19de eeuw werd deze ontwikkeling gevolgd door de vestiging van notabelen, renteniers en forenzen. Vanaf omstreeks 1910 leidde dit tevens tot recreatie aan het Paterswoldermeer, waar in 1921 een zwembad ontstond. De ontwikkeling van Haren als forenzendorp leidde tot de bouw van het tuindorp Onnen aan de oostzijde. Ook werd het gebied tussen de Rijksstraatweg en de spoorlijn gaandeweg volgebouwd met vrijstaande villa's. In 1935 volgde een uitbreidingsplan, waarvan alleen aanzetten verwezenlijkt werden rond de Dilgtweg in het noorden en de Emmalaan en Wilhelminalaan in het westen. Na de Tweede Wereldoorlog kwam vooral ten westen van de Rijksstraatweg en ten oosten van het spoor nieuwe woonbebouwing tot ontwikkeling.

De Herv. kerk (Rijksstraatweg 188), oorspronkelijk gewijd aan St.-Nicolaas, is een eenbeukige kerk met een smaller, recht gesloten koor en een forse toren. De kerk is in haar geheel ontstaan in de eerste helft van de 13de eeuw. Het koor heeft in de oostgevel drie gedichte vensters en nissen in de top. De muren van het schip zijn uitwendig voorzien van

[p. 135]

lisenen en spaarbogen en inwendig van muurpijlers. In 1864 werd de kerk hersteld en in 1891 volgde aan de oostzijde een uitbreiding met een consistoriekamer naar ontwerp van N.W. Lit.

Het interieur van het koor wordt overdekt door een meloenvormig gewelf; het schip is voorzien van een later aangebrachte houten zoldering. Tot de kerkinventaris behoren een door Casper Struiwig gesneden preekstoel met klankbord (1725), een herenbank met overhuiving (1616), twee andere herenbanken (18de eeuw) en een door A.A. Hinsz gebouwd orgel (1770, ingrijpend hersteld 1958). De kerkvloer bevat enkele zerken, waarvan die voor schout Jan Rumrinck (†1616) de oudste is.

De forse toren van vijf geledingen stamt uit de eerste helft van de 13de eeuw en werd hersteld na een brand in 1485 en opnieuw in 1714. Bij een ingrijpende restauratie in 1914, naar plannen van C.H. Peters, kreeg de toren een hoge achtkantige spits tussen vier topgevels. Op de verdieping van de toren bevindt zich een met een ribloos kruisgewelf overdekte kapel die oorspronkelijk in open verbinding met de kerk stond. In de toren hangt een klok die oorspronkelijk uit 1698 dateerde, maar die na de Tweede Wereldoorlog is hergoten door J. van Bergen.

De Geref. kerk (Kerkstraat 14) is een kruiskerk met slanke toren, gebouwd in 1913 naar plannen van Y. van der Veen op de plaats van een uit 1881 stammende voorganger. Bij een verbouwing in 1961, naar plannen van L.H. Reitsma, kreeg de toren een nieuwe spits.

De R.K. St.-Nicolaaskerk (Irenelaan 4) is een gebouw op waaiervormige plattegrond met omlopende gangen en een moderne ingangspartij waarvan de deuren met brons zijn bekleed. De kerk werd in 1957-'59 gebouwd naar ontwerp van J. Dresme. De pastorie (Irenelaan 2) stamt uit dezelfde tijd.

Scholen. De openbare lagere school Waterhuizerweg 5 werd in 1922-'23 gebouwd naar plannen van P. Hamers. De zevenklassige school met gymnastieklokaal heeft een plattegrond met kruisende armen en lokalen aan de tuinzijde. De voorm. openbare lagere school Kerkstraat 4 kwam in 1927 tot stand

Haren, Huis Voorveld

naar plannen van A.W. Kuiler en L. Drewes. De school heeft een L-vormige plattegrond met klaslokalen aan de speelpleinzijde en in de binnenhoek een hoger oprijzende achtkante kamer voor het schoolhoofd. Het gebouw is nu een buurtcentrum.

Het Huis Hemmen (Rijksstraatweg 63) ontstond in de 17de eeuw als Hof te Hemmen. In 1805 volgde sloop en nieuwbouw, waarna het vanaf 1841 als buiten diende voor O.J. Quintus die het liet verbouwen. In opdracht van A. de Muinck Keizer werd het huis in 1918 ingrijpend verbouwd naar plannen van A.W. Kuiler en L. Drewes. De hoofdvorm werd hierbij echter gehandhaafd. Daarna ging het dienst doen als ‘Kinderziekenhuis W.A. Scholten’ en nu is het een Instituut voor Doven.

Het landhuis Voorveld (Rijksstraatweg 361) wordt voor het eerst genoemd in 1778. In 1832 was het bezit van R. de Sitter en in 1919 van G. Mesdag. Deze laatste liet het bestaande huis vervangen door het huidige, naar plannen van

Haren, 't Huis de Wolf

Haren, Woonhuis Rijksstraatweg 19

K.P.C. de Bazel. Het forse, gepleisterde pand heeft een hoog oprijzend schilddak en een loggia op de verdieping in het middenrisaliet. De beide dienstwoningen (Rijksstraatweg 359 en 361) stammen uit dezelfde tijd.

Woonhuizen. Haren biedt een staalkaart aan rijkere vrijstaande woonhuizen in diverse stijlen. Tot de oudste behoort het landhuis Rijksstraatweg 24, in neoclassicistische vormen gebouwd rond 1875. Een voorbeeld van rijke neorenaissance-stijl is de villa 't Huis de Wolf (Rijksstraatweg 76), in 1892 opgetrokken voor A. Wassenaar en H. van Wely. Het smalle, hoge pand heeft een pronkrisaliet met topgevel en een kleine hoektoren boven de ingang. In 1917 kwam het aan de Staat der Nederlanden en ontstond aan de achterzijde de hortus. Hester Stede (Rijksstraatweg 348) is een bescheiden eenlaags villa in chaletstijl uit omstreeks 1895. Jugendstil-vormen hebben de villa's Rijksstraatweg 19

[p. 136]

Haren, Woonhuis Rijksstraatweg 342

(omstreeks 1908 - met fraai tegeltableau), Liquenda (Rijksstraatweg 69, omstreeks 1910), 't Klaverblad (Rijksstraatweg 70, omstreeks 1912) en Huize Welkom (Rijksstraatweg 59, omstreeks 1915). De villa Weg voor de Jagerskampen 30 (omstreeks 1915) heeft details in chalet-stijl. Huize de Kempenaar (Rijksstraatweg 240) is een imposant landhuis uit omstreeks 1910 naar plannen van G. Knuttel, dat - evenals het naastgelegen pand Rijksstraatweg 242 - in de Hollands-classicistische variant van de ‘Um 1800’-stijl werd gebouwd. Eveneens in ‘Um 1800’-stijl uitgevoerd is de Riethof (Ruitersteeg 3) uit omstreeks 1918. De rond 1924 gebouwde villa De Dobbe (Rijksstraatweg 381) neigt naar de Engelse landhuisstijl. Op de overgang van de ‘Um 1800’-stijl en het expressionisme staan twee rond 1926 door A.R. Wittop Koning ontworpen villa's: Rijksstraatweg 333 en De Dilcht (Rijksstraatweg 17). Vooral villa's in expressionistische vormen zijn in Haren ruim vertegenwoordigd. Tot de meeste expressieve - met gebogen muurvlakken en grote rieten daken - behoren Molenweg 18 (omstreeks 1925) en de Lindenhof (Julianalaan 11, omstreeks 1930). Andere kenmerkende voorbeelden uit die tijd zijn Weg voor de Jagerskampen 3, Julianalaan 2-4 en Westerse Drift 95. Uit 1930 dateren Het Uilennest (Stationsweg 20), naar plannen van J.A. Boer, en Terborgsteeg 4, naar ontwerp van A.W. Kuiler en L. Drewes. Kubistisch-expressionistisch van karakter is Rijksstraatweg 342, het woonhuis dat E. Reitsma in 1928 voor zichzelf ontwierp en dat wel ‘het fortje’ werd genoemd. De uitbreiding aan de zijkant is van de hand van zijn zoon, L.H. Reitsma. Soberder van vorm, maar nog wel kubistisch-expressionistisch van vorm zijn 't Zunneke (Rijksstraatweg 353) en Terborghs Hof (Rijksstraatweg 215), beide uit omstreeks 1930. De villa's Dilgtweg 6 (omstreeks 1936) en Lutsborgweg 56 (omstreeks 1938) tonen het voortzetten van de expressionistische traditie.

Het tuindorp Onnen (Tuindorpweg e.o.) werd in 1920 aangelegd voor spoorwegpersoneel van het in de nabijheid aangelegde rangeerterrein Onnen. Voor de eerste twee fasen werd Ph.J. Hamers als architect aangetrokken en voor de laatste fase, die rond 1936 gereed kwam, H.A. Pothoven. Het tuinontwerp werd verzorgd door J. Vroom.

Boerderijen. In het dorp staan diverse interessante boerderijen. Goede voorbeelden van kleine hallenhuisboerderijen met dwarsdeel en baander in een versmald schuurdeel - het zogeheten Gorechtse type - zijn Lutsborgsweg 68 en 69, beide gebouwd rond 1880. Hemnik (Lutsborgweg 73) is een kleine hallenhuisboerderij uit 1868 met schuurgedeelte en baander aan de voorzijde. De tot woning verbouwde boerderij Lutsborgsweg 74 is van het hallenhuistype met dwarsdeel en naar achteren liggende baander. De boerderij Rijksstraatweg 10 heeft een midden-19de-eeuws dwars voorhuis en een omlijste ingang. De Laankamp (Rijksstraatweg 73) is een goed voorbeeld van een moderne Oldambster boerderij met dwars gebouwd voorhuis in expressionistische vormen uit 1926.

De voorm. vervenerswoningen Meerweg 217-219 werden waarschijnlijk in de eerste helft van de 19de eeuw gebouwd. Ze vormen een langgerekt eenlaags, met riet gedekt gebouw met vlechtingen in de topgevels. De huisjes hebben later mogelijk ook dienst gedaan als vissershutten.

Windmolens. De hoge, ronde en geheel gepleisterde bakstenen stellingkorenmolen De Hoop (Rijksstraatweg 133) werd gebouwd in 1843 als oliemolen voor J. Pieters. De molen en omringende bedrijfswoningen zijn in 1961 gerestaureerd. Molen De Helper (bij Hoornsedijk 8), gelegen ten westen van Haren, is een met hout beklede bovenkruier op veldmuren, voorzien van een

Haren, Theehuis

vijzel. Deze poldermolen werd in 1863 gebouwd door molenmaker P. Medendorp en bemaalde oorspronkelijk de polder Helpman. Hij is in 1970-'71 op zijn huidige plaats herbouwd.

Het tolhuis (Onnerweg 49) werd kort na 1848 gebouwd, nadat men de weg naar Zuidlaren had verhard. Het pand met versmald voorhuis heeft karakteristieke gesneden windveren.

Het gemeentelijke drinkwaterbedrijf (Oosterweg 107) werd in 1907 gesticht door de gemeente Groningen. Het complex bestaat uit enkele in 1910-'11 opgetrokken gebouwen: een filtergebouw, een pompstation, een machinegebouw annex kantoor en een dubbele dienstwoning. Het functionalistische, in gewapend beton uitgevoerde voorzuiveringsgebouw dateert uit 1935. In het machinehuis staat een grote dieselpomp, vervaardigd in 1932 door de firma Stork.

Wachthuisjes. Het houten tramwachthuisje (bij Rijksstraatweg 226) werd rond 1910 gebouwd voor de Tramweg-Maatschappij Zuidlaren-Groningen, die hier van 1891 tot 1919 een halte had. Het bakstenen buswacht- annex trafohuisje (Rijksstraatweg 326) dateert uit 1926 en heeft sobere expressionistische vormen.

Het viaduct (Viaductweg ong.) over het tussen 1916 en 1920 aangelegde rangeerterrein Onnen werd in 1920 gebouwd en bestaat uit twee in ijzeren vakwerkconstructie uitgevoerde brugdelen die door een pyloon met elkaar zijn verbonden.

Het theehuis (Meerweg 225) werd in 1908 voor J.E. Scholten gebouwd. Het houten huis was oorspronkelijk op palen gebouwd en werd daarom wel de ‘Paalkoepel’ genoemd. Vanaf het terras is er

[p. 137]

Haren, Manege

een fraai uitzicht over het Paterswolder Meer. In 1984 zijn in de toegangsdeur nieuwe geëtste ruiten met jugendstilmotieven aangebracht en heeft het een horecafunctie gekregen.

De visvijver Sassenhein (Lutsborgsweg 53) is oorspronkelijk een petgat, dat in 1909 door Sas(kia) en Hein Aalderink aan de ‘Hengelclub Groningen’ werd geschonken. De club liet hier in 1922 een houten dienstwoning bouwen en in 1938 een houten paviljoen. Het clubgebouw (Meerweg 227) van de op initiatief van J.E. Scholten opgerichte Vereniging Watersport Paterswolde is in 1917 gebouwd naar plannen van A.W. Kuiler. Het forse pand in late ‘Um 1800’-vormen heeft op de verdieping een groot terras aan de zijde van het Paterswolder Meer. Het werd in 1987 gerestaureerd en is nu het clubhuis van de Vereniging Watersport De Twee Provinciën. Vlakbij liggen zeven onderling verbonden boothuizen (Meerweg 237) uit de jaren twintig, gerestaureerd rond 1982.

De manege (Viaductweg 8) dateert uit 1932 en heeft een geheel houten constructie met inwendig houten vakwerkspanten en uitwendig licht expressionistische details. Aan de oorspronkelijke paardenstallen werden in 1937 en 1971 extra paardenboxen toegevoegd.

De hortus van de Rijksuniversiteit Groningen (Kerklaan 34) kwam in 1929-'30 tot stand op het terrein van het in 1917 verworven landgoed De Wolf. Er werden een arboretum, een pinetum en wilde plantentuinen aangelegd. Nadat de stad Groningen in 1966 de oude hortus had afgestoten, volgde uitbreiding naar het noorden en oosten. In 1967 kreeg de hortus een nieuwe kas, een systematische (kruiden)tuin en een rotstuin. Diverse thematuinen van de Floriade 1992 te Zoetermeer heeft men erheen overgebracht. In 1994 werd de replica van een 16de-eeuwse Chinese tuin uit het ‘Verboden Rijk van Ming’ geopend, ontworpen door de Chinese tuinarchitect Le Wei Zhong.

De Alg. begraafplaats De Eshof (Rijksstraatweg 290) werd rond 1906 aangelegd in de vorm van een park met naast de grafvelden een vijver, bankjes en terrasachtige plekken. Bij een uitbreiding in 1918 voegde men ook een met riet gedekt poortgebouw met aula en dienstwoning toe.

Poldermolen ‘De Biks’ (bij Noorderhooidijk 2), gelegen ten oosten van Haren, is een met hout beklede bovenkruier op veldmuren, in 1928 voorzien van drie schroefpompen. De poldermolen werd in 1857 gebouwd door molenbouwer H. ten Have en bemaalde de Onnerpolder. Hij is in 1978-'79 gerestaureerd.

Onnen. Dit esdorp ten zuidoosten van Haren ligt op de oostflank van de Hondsrug en wordt in 1323 voor het eerst genoemd. Het dorp heeft diverse interessante boerderijen. Voorbeelden van kleine hallenhuisboerderijen met dwarsdeel en baander in een versmald schuurdeel - het zogeheten Gorechtse type - zijn Padlandsweg 3 (1783), Dorpsweg 2 en Onnerweg 3. Hallenhuisboerderijen met schuurgedeelte en baander aan de voorzijde, voorzien van een houten voorschot, zijn Gieselgeer 3 en Zuidveld 10. De Geref. kerk (Vrijgemaakt), Mottenbrink 22, is een zaalkerk met dakruiter, gebouwd in 1934 naar plannen van architect Evenhuis. Ten zuidoosten van Onnen ligt het provinciale drinkwaterbedrijf (Waterleidingweg 8) met een dienstwoning en een filtergebouw uit 1934, gebouwd in strak expressionistische vormen naar plannen van A.R. Wittop Koning.