Monumenten in Nederland. Groningen

Garnwerd
(gemeente Winsum)

Wierdedorp met langgerekte structuur, ontstaan in de middeleeuwen. Door het afsnijden van de zeer bochtige Oude Diepte, een deel van het Reitdiep, kwam het dorp in 1629 direct aan de rivier te liggen en kreeg het een belangrijke rol in de scheepvaart van Groningen naar de Lauwerszee. De dorpsbebouwing verplaatste zich in de 18de en 19de eeuw steeds meer naar het oosten, richting rivier. De betekenis van Garnwerd nam sterk af nadat Groningen in 1876 via het Eemskanaal een betere verbinding met zee had gekregen. De wierde is aan de noordkant sterk afgegraven. Garnwerd is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Burg. Brouwersstraat 3) is een gepleisterde eenbeukige kerk met vijfzijdige koorsluiting - inwendig halfrond - en een forse, ongelede westtoren. Het romano-gotische kerkgebouw heeft een koor uit 1229 (d) en een schip met een kap uit 1393 (d). Het is later van lage steunberen voorzien. Van de in 1738 ingestorte toren resteert het gepleisterde onderstuk, waarop in 1751 de toren werd herbouwd. Uit die tijd dateert ook de aansluitende, met voluten

[p. 90]

Garnwerd, Woningen Burgemeester Brouwerstraat (1986)

versierde westgevel. De kerk is in 1974-'76 gerestaureerd.

Het interieur wordt gedekt door een balkenzoldering, die in de plaats is gekomen van de oorspronkelijke stenen gewelven. Tot de inventaris behoren een eenvoudige preekstoel (18de eeuw) en een avondmaalstafel (18de eeuw). Het orgel met de wapens van de families Lewe en Alberda werd in 1809 in opdracht van C.J. Lewe van Aduard gebouwd door L. van Dam en in 1834 en 1867 uitgebreid. In het torenportaal bevinden zich een Bremer zandstenen sarcofaagdeksel, waarschijnlijk uit de 12de eeuw, en een grote hardstenen zerk uit 1538.

Op het kerkhof liggen 18de-eeuwse grafstenen en een gietijzeren grafzerk voor J. de Vries (†1868). De voorm. pastorie (Burgemeester Brouwersstraat 4) is een onderkelderd eenlaags pand in eclectische vormen, gebouwd in 1889. Voor het huis staat een gietijzeren hek in eenvoudige laat-19de-eeuwse vormen.

Woonhuizen. Langs de Burg. Brouwersstraat staan eenvoudige 18de- en 19de-eeuwse eenlaags panden. Burg. Brouwersstraat 22 is een pand met zadeldak tussen topgevels, waarvan er één is voorzien van de jaartalankers ‘1791’. Iets ouder, maar iets meer aangetast, is het huis Burg. Brouwersstraat 40, dat uit 1771 dateert. Andere karakteristieke panden zijn Burg. Brouwersstraat 6, 8, 10, 11 en 16 en Hunzeweg 18.

Café Hammingh (Hunzeweg 32) is een aan de dijk gelegen neoclassicistisch pand met schilddak, omstreeks 1870 gebouwd als herberg en nog grotendeels voorzien van de oorspronkelijke inrichting. Windmolen ‘De Meeuw’ (Hunzeweg 38) is een met hout beklede achtkante stellingkoren- en pelmolen met bakstenen onderbouw. De molen werd in 1851 gebouwd voor W.H. Pathuis en is in 1967 gerestaureerd. Ten westen van de molen staat de voormalige sarrieshut, waarschijnlijk uit de eerste helft van de 19de eeuw.

De ijzeren ophaalbrug over het Reitdiep (bij Hunzeweg 36) werd in 1933 gebouwd ter vervanging van een veer. Bij de brug bevindt zich een coupure in de dijk en een schotbalkenhuisje uit dezelfde tijd.