Garmerwolde
(gemeente Ten Boer)
Dorp, ontstaan rond 1200 op een oeverwal. In de 19de eeuw verscheen er enige bebouwing tussen de kerk en het Damsterdiep. Na de Tweede Wereldoorlog verrees ten oosten van de kerk enige nieuwbouw.
De Herv. kerk (Dorpsweg 69) is een fraai voorbeeld van een eenbeukige romano-gotische kruiskerk met recht gesloten koor en vrijstaande toren. De kerk werd gebouwd in het derde kwart van de 13de eeuw en heeft een rijke detaillering met nissen en vensters voorzien van kraalprofielen. Bij de nissengalerij in de oostgevel is voor de zuiltjes gebruik gemaakt van rode Bremer zandsteen. In de 18de eeuw zijn grafrijstenen in Bentheimer zandstenen aangebracht. Ondanks een algeheel sloopplan, werd in 1859 alleen het schip afgebroken, waarna men de opening pas in 1886 sloot. Bij de restauratie in 1941-'43 is de plattegrond van het schip in het kerkhofterrein aangegeven.
Het interieur van het resterende transept en koor wordt overdekt door meloenvormige koepelgewelven, elk met acht ronde ribben. Bij de restauratie zijn vroeg-16de-eeuwse gewelfschilderingen aangetroffen, mogelijk van Jan van Aken. In het koor betreft het fantasiefiguren,
Garmerwolde, Herv. kerk
op de viering de vier Evangelisten met hun symbolen, in de noordelijke dwarsarm de Annunciatie, de Geboorte, de Aanbidding der Wijzen en de Dood van Maria en in zuidelijke dwarsarm Gethsémane, Jezus voor Pilatus, de Kruisiging en de Verrijzenis. Tot de kerkinventaris behoren een herenbank waarvan de bekroning van de wapens van Bernhard Julsingh en Decia Rengers draagt, gesneden door Goossen Groenwolt (omstreeks 1669), een preekstoel met klankbord in Lodewijk XIV-vormen (1740) en een orgel gebouwd door P. van Oeckelen (1851). De kerk bevat verschillende grafzerken, waaronder die voor Bawe de Mepsche (†1613), Rudolf de Mepsche (†1657), ds. Hermannus Sebastiani (†1672) en een zerk met rijk gebeeldhouwde wapens en draperieën voor Pompejus de Valcke (†1727) en Anna Lucia Julsingh (†1740). Het door een eenvoudig gietijzeren hek omzoomde kerkhof bevat ook enkele interessante grafstenen, zoals die van H.H. Nieboer (†1890) met ingewerkte grafkrans. De ongelede
vrijstaande toren dateert uit dezelfde tijd als de kerk en heeft een tentdak tussen puntgevels, bekroond met een zeer slanke dakruiter. In de toren hangt een klok uit 1604, gegoten door Gert Powels. Het mechanisch torenuurwerk stamt uit de eerste helft van de 17de eeuw.
De openbare lagere school (Dorpsstraat 60) is rond 1890 gebouwd als drieklassige school in neoclassicistische vormen.
Poldermolen. De ‘Langelandster poldermolen’ (Stadsweg 9), gelegen ten noordoosten van Garmerwolde, is een met riet gedekte achtkante bovenkruier op veldmuren, voorzien van een vijzel. De molen werd in 1829 gebouwd door
Garmerwolde, Kalkovens
molenmaker G.D. van Dijk.
De drie kalkovens (Rijksweg 23) die ten oosten van Garmerwolde aan het Damsterdiep liggen, werden in 1876 gebouwd voor E.R. Wigboldus van de kalkfabriek ‘De Merapie’. De ovens bestaan uit een cilindrische onderbouw en een conische bovenbouw versterkt door ijzeren banden. Na het staken van de productie in 1976 zijn de drie ovens gezamenlijk verbouwd tot één woning.
Auteursrechtelijk beschermd