Monumenten in Nederland. Groningen

Farmsum
(gemeente Delfzijl)

Wierdedorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen door het aaneengroeien van een aantal huiswierden. Aan de zuidzijde van het dorp verrees in het begin van de 13de eeuw het Huis te Farmsum, dat in 1499 door de Groningers werd verwoest. Het herstelde huis was bezit van de familie Ripperda en vanaf 1693 van de familie Rengers, waarna het uiteindelijk in 1812 werd afgebroken. In 1515 en 1814 had het dorp te lijden van oorlogsgeweld. Het wierdegedeelte van de borg, bij de Borgweg, heeft men in 1882 afgegraven. Door de aanleg van het Eemskanaal in 1870-'76 werd Farmsum gescheiden van het nabijgelegen Delfzijl. Bij de verbetering van dit kanaal in 1961-'65, kwam de monding met de nieuwe zeesluis aan de zuidoostzijde van het dorp te liggen. Hier kwam ook een uitbreidingswijk tot stand.

De Herv. kerk (Op de Wierde 1) is een driebeukige, neoclassicistische hallenkerk met zeer smalle zijbeuken en een driezijdige sluiting, voorzien van een forse toren met uivormige spits. In 1856-'57 bouwde men tegen de toenmalige gotische kerk een toren van drie geledingen met een balustrade en een spits, van onder naar boven bestaande uit een uivormig gedeelte, twee opengewerkte achtkanten en een naaldspits. De toren werd ontworpen door J.W. Maris. In de toren hangt een klok uit 1527, gegoten door G. Zael. In 1869 werd de gotische kerk zelf vervangen door een nieuwe kerk. De dakmoet van de oude kerk is aan de oostzijde van de toren nog zichtbaar. De stijl van de kerk is vergelijkbaar met die van de toren, maar de kerk werd ontworpen door H. Wind. Kerk en toren worden gekenmerkt door baksteenpilasters met verdiepte velden en vensters voorzien van ronde, geprofileerde stucomlijstingen. De ondiepe dwarsbeuken hebben een fronton. De toren is hersteld na blikseminslag in 1928; de kerk is in 1993-'94 gerestaureerd.

Inwendig heeft de middenbeuk een gedrukt tongewelf dat wordt ondersteund door slanke ijzeren zuilen met palmetkapitelen; de smalle zijbeuken zijn vlak gedekt. Het doopvont is gemaakt van een laat-17de-eeuwse zandstenen siervaas met aan de vier zijden de wapens van Willem van Borch en Habbina Elisabeth Alberda. De vaas is afkomstig van de borg Haykema te Zeerijp. Uit 1869 dateren zowel de door D. Damstra vervaardigde preekstoel als de drie levensgrote gipsen beelden van de kerkhervormers Zwingli, Luther en Calvijn op de galerij aan de torenzijde. De opmerkelijke grote lampen stammen uit 1909. Het orgel werd in 1829 gebouwd door N.A. Lohman en Zn. en is 1870 uitgebreid door P. van Oeckelen. In 1982 werd hier ook het orgel uit de kerk van Weiwerd geplaatst, gemaakt in 1878 door R. Meijer. De gebeeldhouwde grafzerk voor Hero Maurits Ripperda

Farmsum, Herv. kerk (1978)

[p. 87]

(†1633) is ingemetseld in de sluitwand van de kerk.

Het kerkhof is deels omsloten door een ijzeren hek voorzien van vergulde lelies. De pastorie (Op de Wierde 5) werd rond 1870 gebouwd in eclectische vormen.

De hardstenen gerechtspaal of kaak op het Pijpplein is opgericht in 1727 en versierd met Lodewijk XIV-vormen.

De openbare lagere school (Borgshof 2) is een middengangschool uit omstreeks 1880.

De windmolen ‘Aeolus’ (Borgshof 24), een hoge achtkante stellingkorenmolen, heeft een met riet gedekte romp op een bakstenen voet. De korenmolen, die oorspronkelijk ook van een koppel pelstenen was voorzien, werd rond 1811 gebouwd door H.W. Dijken. In 1976 is de molen verplaatst naar zijn huidige plek, waarbij men genoodzaakt was een nieuw achtkant te maken. Toen is ook het pelwerk verdwenen.

De schutsluis in het Eemskanaal (bij Nieuwstad 2) werd rond 1876 gebouwd.

De Isr. begraafplaats van de gemeente Delfzijl (Breedelaan ong.) werd rond 1830 aangelegd. De oudste grafstenen stammen uit 1835, 1842 en 1850.

Heveskes. Van dit voorm. wierdedorp, gelegen ten zuidoosten van Farmsum op het industriegebied van Delfzijl, resteert alleen een boerderij en de Herv. kerk (bij Heveskes 204), een eenbeukige recht gesloten kerk met westtoren. Het onderste deel van de toren is het oostelijke restant van een forse, rond 1200 gebouwde toren, die later overlangs is gespleten. Van de tegen de toren tussen 1250 en 1270 gebouwde eenbeukige romano-gotische kerk is de noordelijke schipmuur deels bewaard gebleven. Na oorlogsschade in 1584 heeft men de kerk tussen 1595 en 1604 verkort en versmald herbouwd. Het westfront van de toren en de vierkante opbouw met ingesnoerde naaldspits kwamen in 1778-'80 tot stand in opdracht van (kort daarop overleden) Lambertus Schotto Rengers en zijn weduwe douairière A.L. Rengers-Bentinck en zijn moeder, douairière M.B. Rengers-Tjarda van Starkenborch. De 13de-eeuwse torenrest werd beklampt. De fraai gesneden Lodewijk XV-preekstoel uit 1781,

Heveskes bij Farmsum, Herv. kerk

gemaakt door Abraham Bekenkamp is momenteel opgeslagen, in afwachting van de restauratie van de kerk. Aan de voorzijde van de kerk liggen diverse zerken, waarvan de oudste uit 1681 stamt.

Weiwerd. Dit wierdedorp met radiale structuur, gelegen ten zuidoosten van Farmsum, is in de vroege middeleeuwen ontstaan. Een groot deel van de ring- of ossenweg is bewaard gebleven, alsmede een deel van de vooral 19de-eeuwse bebouwing. De Herv. kerk uit 1877 werd in 1984 gesloopt ter voorbereiding van de - niet verwezenlijkte - uitbreiding van de haven van Delfzijl.

Oterdum. Voorm. wierdedorp gelegen ten zuidoosten van Farmsum, dat moest wijken voor de aanleg van het zeehavenkanaal naar Delfzijl. De Herv. kerk, gebouwd in 1830, werd in 1971 gesloopt. Op de flank van de toen in het kader van de Deltawet aangelegde nieuwe zeedijk zijn de meeste grafstenen en zerken van het oude kerkhof (Valgenweg ong.) herplaatst. Ze stammen overwegend uit de 19de eeuw. Het gelijktijdig geplaatste beeld ‘De hand van Oterdum’, werd vervaardigd door M. Meesters.