Monumenten in Nederland. Groningen

Delfzijl

Vesting, ontstaan bij de samenkomst van drie zijlen: de Dorpsterzijl, de Slochterzijl en de Scharmsterzijl. In 1317 werd voor alle drie het zijlrecht vastgelegd en tevens een sluis gebouwd in de Delf - de voorloper van het Damsterdiep. Nabij de sluis legde men in 1580 een vierkante schans aan; oostelijk daarvan bouwde men de kerk. Vanwege de strategische ligging aan de Eems volgde in 1591 een aanzienlijk uitbreiding tot een vesting met zes bastions. De vesting en de drie zijlen leden schade door de Kerstvloed van 1717. In 1813 brachten de Fransen de vesting in staat van verdediging, waarna een langdurig beleg - tot mei 1814 - volgde. De in 1875 ontmantelde vesting is altijd spaarzaam bebouwd geweest, met bebouwingsconcentraties langs de Marktstraat, de Landstraat en de Waterstraat.

In de 19de eeuw nam het belang van Delfzijl als havenstad toe. In 1856 werd er een zeevaartschool opgericht. De aanleg van het Eemskanaal (1870-'76) en de spoorverbinding met Groningen (1884) leidden tot een verdere ontwikkeling als handelshaven, waarvoor in 1903 een nieuwe kade werd aangelegd. Het noordelijke deel van de voormalige vesting, de Vennen geheten, werd gaandeweg volgebouwd met eenvoudige bebouwing. Pas met het uitbreidingsplan van 1913 ontstond de eerste bebouwing ‘over de Gracht’. Gemeente-architect C.C.J. Welleman - later burgemeester van Appingedam - herzag dit plan in 1927. In 1943-'44 was Delfzijl centrum van de Stützpunktgruppe Delfzijl van de vesting Emden, waartoe in de directe omgeving diverse bunkers werden gebouwd. De gevechten rond de ‘Delfzijl-pocket’ van eind april 1945 verwoestten een belangrijk deel van de bebouwing.

De wederopbouw verliep voorspoedig. Belangrijk hierbij was de ontdekking van

Delfzijl, Situatie fort na 1591

bodemzout in 1951, hetgeen leidde tot de vestiging van soda-industrie. Ten noorden van het Damsterdiep kwamen diverse nieuwbouwwijken tot stand, terwijl aan de zuidoostzijde de haven werd uitgebouwd. In de jaren zeventig groef men een nieuw Zeehavenkanaal, waarlangs een imposant industrieterrein werd aangelegd met daarop een soda- en een aluminiumfabriek. In het kader van de Deltawet verving men in 1974 ‘De Drie Delfsijlen’, met hun 18de-eeuwse spuisluizen en sluiswachterswoning, door een hoge zeedijk en een modern gemaal. Delfzijl is nu de derde haven van Nederland.

De Herv. kerk (Schoolstraat 25) is een recht gesloten zaalkerk met dakruiter, gebouwd in 1830 naar plannen van J. van Essen. De kerk verving een kerk uit 1613, die was vernield bij het beleg van 1813-'14. In de kerkmuur zijn zerken uit 1641 en 1675 ingemetseld. In 1923 werd de kerk vergroot en in 1955 voorzien van een aardig achtkantig toegangsgebouwtje.

De voorm. synagoge (Singel 50) is een zaalgebouw uit 1888 met een voorgevel uit 1931 in sobere expressionistische vormen. Het gebouw is nu in gebruik bij het Leger des Heils.

De R.K. St.-Josephkerk (Buitensingel 16) is een driebeukige neogotische kruiskerk; de toren telt vier geledingen en heeft een ingesnoerde spits. De kerk is gebouwd in 1924-'25 naar ontwerp van C. Hardeman. Ze werd tijdens de bevrijdingsfeesten van 1945 alsnog beschadigd. In het gemoderniseerde interieur stamt alleen het hoofdaltaar nog uit de bouwtijd.

Overige kerken. De Geref. kerk (M. van Coehoornsingel 21) is een kruiskerk uit omstreeks 1925. De kerk van de Vereniging van Vrijzinnig Hervormden (Singel 31) is een zaalkerk uit 1926. Beide kerken zijn in sobere expressionistische vormen uitgevoerd.

Het raadhuis (J. van den Kornputplein 10), een fors en langgerekt gebouw met uitgebouwde middenpartij, verrees

[p. 81]

in 1936 naar ontwerp van C.C.J. Welleman. De kleine toren met zeer slanke spits stamt uit de jaren vijftig. In 1990 werd het geheel aanzienlijk uitgebreid. Scholen. De voorm. openbare lagere school (Singel 52) is een nog gave tienklassige middengangschool in sobere neoclassicistische vormen uit omstreeks 1880. De voorm. zeevaartschool (Abel Tasmanplein 4) dateert uit 1934-'37 en is een fors gebouw met hoger oprijzende middenpartij, uitgevoerd met expressionistische elementen naar plannen van C.C.J. Welleman.

Woonhuizen. Een van de weinige nog resterende oude panden is Oude Schans 2, die mogelijk als herberg dienst heeft gedaan. De huidige gevel stamt uit omstreeks 1870. Het woon- en winkelpand Marktstraat 13 is rond 1910 in jugendstil-vormen opgetrokken. In de gevel is de steen ‘In den Hope anno 1637’ ingemetseld. Waterstraat 15-17 is een woon- en winkelpand in expressionistische vormen uit omstreeks 1930. De villa M. van Coehoornplein 1, met hoog opgaand mansardedak, is een goed voorbeeld van laat expressionisme uit omstreeks 1935. Het kantoorgebouw van de rederij Wagenborgen (Marktstraat 10) is een drielaags pand met hoger opgaand middendeel, gebouwd in 1939 in traditionalistische vormen naar plannen van J. Beckering Vinckers. Het gevelbeeld ‘De Eemsdollard meermin’ is van de hand van W. Valk.

Van de Drie Zijlen (Nieuweweg ong.) resteren twee, in 1980 tot banken omgebouwde, borstweringen. Die van de Dorpsterzijl heeft een benedendeel met cartouches uit 1716 en een kuifstuk in

Delfzijl, Windmolen Adam

Delfzijl, Station

Lodewijk XV-vormen uit 1752. De borstwering van de Scharmer- en Slochterzijl heeft een fronton in Lodewijk XVI-vormen uit omstreeks 1790.

De waterpoort (tegenover Waterstraat 1) is een eenvoudige bakstenen doorgang in de oude vestingwal, nu onderdeel van de zeedijk op Deltahoogte. De poort werd in 1833 vernieuwd, waarnaar de sluitsteen met gekroonde ‘W’ verwijst.

De windmolen ‘Adam’ (Molenberg 21), een hoge achtkante stellingkorenmolen, heeft een met hout beklede romp op een bakstenen voet. De molen werd in 1875 gebouwd ter vervanging van een afgebrande voorganger uit 1818, die in 1847 op de nog bestaande bakstenen voet was geplaatst. Voor de herbouw gebruikte men het achtkant van de uit 1795 stammende pelmolen ‘Adam’ uit Bedum. De initialen ‘H.G.’ boven de deur verwijzen naar H. Geertsema, molenaar tijdens de herbouw in 1875. De

Biessum, Kerkloze wierde tegen de rand van Delfzijl

molen is in 1958-'59 gerestaureerd. De grotendeels afgegraven en nu ommuurde molenbelt is het restant van het noordelijke bastion van de oude vesting van 1580.

Het station (J. van den Kornputplein 1a) is een langgerekt pand met hoger oprijzend middendeel en afgeknot schilddak. Het werd in 1884 gebouwd als iets rijker gedetailleerde variant van de stations te Appingedam en Sneek. De hal en de wachtkamer hebben nog fraaie plafonds. In een deel van het pand is nu de VVV gevestigd.

De steenfabriek ‘Fivelmonde’ (Weg naar den Dam 3), ten westen van Delfzijl, werd in 1862 opgericht door K.P. Doornbos en is sinds 1915 in handen van de familie Hylkema. De nog werkende steenfabriek schakelde in 1865 over van de productie van drainagepijpen naar die van baksteen. In 1916 werd de zigzag-oven gebouwd, bestaande uit twaalf dwars op de vuurgang staande kamers. De toen opgetrokken schoorsteen draagt in siermetselwerk de jaartallen 1865 en 1916. Op het terrein staan enkele gesloten houten droogloodsen uit 1925.

Biessum. Dit gave wierdedorp met radiale structuur, gelegen aan de westrand van Delfzijl, ontstond in de vroege middeleeuwen door het aaneen-

[p. 82]

groeien van enkele huiswierden. De ring- of ossenweg is goed bewaard gebleven; de boerderijen zijn hierop met hun schuurdeel georiënteerd. In het centrum is nooit een kerk gebouwd. Interessante boerderijen - alle stammend uit de 19de eeuw en voorzien van grote, met riet gedekte schuren - zijn Ossenweg 2, Ossenweg 31 en Ossenweg 33 (1814).