Monumenten in Nederland. Groningen

Bedum

Dorp, waarschijnlijk ontstaan in de karolingische tijd. In de hoge middeleeuwen werd het de bedevaartplaats naar de graven van Walfridus en zijn zoon Radfridus, die aan het eind van de 10de eeuw door de Noormannen waren vermoord. Voor deze martelaren werden twee kerkgebouwen gebouwd: de Walfriduskerk en de Radfriduskapel. De laatste werd in 1934 opgegraven aan de huidige Kapelstraat (ten westen van het Boterdiep Noordzijde). De stichting van de Walfriduskerk kan in verband worden gebracht met de plechtige herbegraving van de resten van Walfridus in het tweede kwart van de 11de eeuw. Aan het eind van de 15de eeuw moest men de kerk uitbreiden om de grote stroom pelgrims te kunnen ontvangen. Door de Reformatie verloor Bedum zijn bijzondere en ook economisch belangrijke positie als bedevaartplaats. De Walfriduskerk werd verkleind door de sloop van het koor, terwijl de Radfriduskapel geheel werd gesloopt. De dorpsbebouwing lag aanvankelijk op een wierde, maar verplaatste zich in de late middeleeuwen meer naar de in de

Bedum, Herv. kerk, plattegrond

13de eeuw opgeworpen Oude Dijk. Na het graven van het Boterdiep in 1653 kreeg Bedum een goede verbinding met de stad Groningen en de Ommelanden en verplaatste het economische zwaartepunt van het dorp zich enigszins westwaarts. Het Boterdiep kreeg ter plaatse van het dorpscentrum een knik (Boterdiep Zuidzijde). De gunstige verkeersligging trok relatief veel bedrijvigheid aan, die door de aanleg van de spoorlijn Groningen-Delfzijl (1884) nog werd versterkt, ten koste van het noordelijker gelegen Onderdendam. Door de vestiging van de coöperatieve zuivelfabriek (1921) en andere fabrieken nam de werkgelegenheid toe. Aan de noordwestzijde van het dorp werd van 1914 tot 1940 in fasen het uitbreidingsplan Nieuw-Bedum verwezenlijkt. Na de Tweede Wereldoorlog heeft het dorp zich vooral in zuidoostelijke richting uitgebreid. De Herv. Walfriduskerk (Plantsoen 11), oorspronkelijk gewijd aan Maria, St.-Paulus en St.-Walfridus, is een forse kerk met een deels driebeukig schip, delen van een transept en een westtoren van drie geledingen met een ruitvormige bekroning. Tot de Reformatie was er aan de kerk een kapittel verbonden. Rond 1050 werd - mogelijk in fasen - een driebeukige tufstenen kruisbasiliek gebouwd die in de 12de eeuw gereedkwam. Het oudste deel van de huidige kerk is de bestaande tufstenen westtoren die, blijkens de dichtgemaakte rondbogige doorgangen in noord- en

Bedum, Herv. kerk (1985)

zuidgevel, het centrale deel vormde van een zogeheten gereduceerd westwerk van twee bouwlagen. Op de tweede bouwlaag bevond zich een kapel, die door rondboogvormige openingen met het schip in verbinding stond. De noorden zuidruimten zijn reeds na korte tijd gesloopt. Van het oude schip resteren de westelijke vieringpijlers, de noordelijke arcade met lichtbeuk en de westmuur van het noordelijk dwarspand; van het koor zijn in de oostelijke vieringspijlers muurresten bewaard gebleven. De slechte bodemgesteldheid was de oorzaak dat toren en schip al tijdens de bouw scheef zakten.

Aan het eind van de 15de eeuw (rond 1484) werd de kerk in twee fasen vergroot tot een tweebeukige hallenkerk. De oorspronkelijk smallere zuidbeuk werd vervangen door een bredere, die dezelfde hoogte kreeg als het middenschip, terwijl ook het zuidtransept in dezelfde stijl werd vernieuwd. In het eerste kwart van de 16de eeuw volgde de bouw van een nieuw vijfzijdig gesloten koor met kooromgang, waarvan in de oostgevel van de huidige kerk muurwerk resteert. Na de Reformatie sloopte men rond 1600 het koor en werden de openingen naar het dwarsschip dichtgemaakt. In het begin van de 17de eeuw werd het noordelijke dwarspand verlaagd en de noordmuur daarvan herbouwd in secundair gebruikte baksteen. Later in de 17de eeuw volgde de herbouw van de

[p. 72]

buitenmuur van de noordbeuk. Vanwege bodemverzakkingen moesten de al in de 17de eeuw aangebrachte steunberen van de toren rond 1800 worden vernieuwd. Toen werd ook de noorderzijbeuk van de rest van de kerk afgescheiden en ingericht tot kosterswoning en consistorie. Nadat in 1849 het zuidoostelijke gewelf was ingestort, verving men in 1851 de andere gewelven door een stucplafond. Ook de rest van het interieur werd ingrijpend gerenoveerd en voorzien van een koorscheiding met een gietijzeren traceringen in neogotische vormen. Tevens werden de steunberen aan de toren gesloopt.

In 1953-'58 werd de bouwvallige en scheefgezakte toren geconsolideerd en ingrijpend gerestaureerd. Bij die gelegenheid kwam ook het huidige ruitdak tot stand, ter vervanging van het platte dak dat na het afbranden van de spits in 1911 was aangebracht. In 1995-'97 volgde de ingrijpende restauratie van de kerk, waarbij men de gietijzeren afscheiding verwijderde en verschillende muurpijlers en delen van de vieringpijlers reconstrueerde. Ook werden de aanzetten van de buitenmuur en de pijlers van het koor weer zichtbaar gemaakt. De kerk heeft geen inventaris van belang, behalve diverse grafzerken in de kerkvloer, waaronder die van Wigbolt van Isselmuiden (†1598) en Teteka Jarghes (†1602).

De pastorie (Plantsoen 19) is een eenlaags pand in eclectische stijl uit omstreeks 1880, gelegen ten noorden van de kerk in een door een brede sloot omgeven tuin.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe Hemelvaart (bij Grotestraat 47) is een eenbeukige neogotische kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met achtkante, ingesnoerde spits. De kerk verrees in 1880-'81 naar ontwerp van A. Tepe, ter vervanging van een voorganger uit 1803, en is in 1988-'89 gerestaureerd. Bijzonder bij deze kerk is dat de steunberen aan de binnenzijde van de schipmuren zijn geplaatst. De neogotische inrichting uit de bouwtijd, vervaardigd door het atelier van Cuypers-Stoltzenberg, is deels nog aanwezig, waaronder het Maria-altaar (1881). De kruiswegstaties (1887) zijn gemaakt door E.H. de Fernelmont en de gebrandschilderde koorramen (1934) door J. Nicolas.

De pastorie (Grotestraat 47) verrees in 1857 als eenlaags pand in neoclassicistische trant naar ontwerp van J.F. Scheepers. In 1886 kreeg ze een mezzanino en een hoger opgetrokken middenrisaliet. De kosterswoning (Grotestraat 49) is een diep eenlaags pand met wolfdak uit 1884.

Achter de kerk ligt de in 1876 aangelegde R.K. begraafplaats met 19de-eeuwse grafmonumenten en zerken, waaronder enkele pastoorsgraven. Verder is er een kruisvormige neogotische kapel uit 1878, gebouwd naar ontwerp van J. Balvert.

De (Geref.) Maranatha- of Oosterkerk (Grotestraat 33) is een grote zaalkerk met dwarspanden en een ongelede toren met achtkante, ingesnoerde spits. De kerk werd gebouwd in 1876 naar ontwerp van H. Wind in eclectische stijl. In 1921 werd de zaalkerk verbouwd en vergroot met dwarspanden naar ontwerp van A.W. Kuiler en L. Drewes te Groningen. In 1966 is de kerk opnieuw ingrijpend veranderd.

De (Geref.) Goede Herder- of Noorderkerk (Schultingastraat 1) is een recht gesloten kruiskerk met een forse ongelede toren voorzien van een zadeldak. De toren staat asymmetrisch tegen een van de gevels. De kerk werd in 1938 gebouwd naar ontwerp van E. Reitsma en A. Wiersema in een sobere vormgeving met expressieve elementen. Tot de inventaris behoren een preekstoel door K. Drijfhout (1938) en een door de firma Valckx & Van Kouteren gebouwd orgel (1942). De gebrandschilderde ramen zijn ontworpen door E. Reitsma (1938). Het gebouw staat op een punt waar vijf straten samenkomen.

Hotel 't Gemeentehuis (Grotestraat 2) is een breed hoekpand met kroonlijst en afgeplat schilddak, gebouwd omstreeks 1870 met eclectische details. Het gebouw is diverse keren verbouwd. Een deel van de verdieping was tot 1928 in gebruik als raadhuis. De zuidgevel kraagt ter hoogte van de eerste verdieping uit op troggewelven, ondersteund door gietijzeren zuilen. De dubbele schuurdeuren behoren vermoedelijk bij een geknikte doorrit.

Het huidige raadhuis (Schoolstraat

Bedum, (Geref.) Goede Herder- of Noorderkerk

1) is een fors blokvormig pand met omgaand mansardedak, gebouwd in 1927-'28 naar ontwerp van G. Koolhof in expressionistische trant. Het front heeft een middenrisaliet met gebroken geveltop, waarin het wapen van Bedum is aangebracht.

Scholen. De (Geref.) School met de Bijbel (Schoolstraat 12) werd in 1920-'21 gebouwd naar ontwerp van J. Tilbusscher met zeven lokalen voor lager onderwijs en vier lokalen voor de ULO. De ingangspartij in een afgeschuinde hoek wordt geflankeerd door twee torens met overstekende tentdaken en heeft een balkon boven de ingang. Bij de school staat een eenlaags onderwijzerswoning (Schoolstraat 14). De R.K. Walfridusschool (Bazuinslaan 2) is een eenvoudig eenlaags schoolgebouw met schilddak en middenrisaliet. Deze school voor lager onderwijs werd gebouwd rond 1921 naar ontwerp van J. Tilbusscher en vergroot in 1956-'57.

Woonhuizen. In Bedum staan langs de Grotestraat en rondom de Herv. kerk eenvoudige voornamelijk 19de-eeuwse eenlaags woonhuizen. Langs het Boterdiep zijn in het laatste kwart van de 19de eeuw eenvoudige eenlaags rentenierswoningen gebouwd. Een goed voorbeeld is Boterdiep Zuidzijde 1, een vrijstaand eenlaags pand met afgeknot schilddak en hoger opgetrokken middenrisaliet. Het in eclectische vormen uitgevoerde pand zal omstreeks 1885 zijn gebouwd. Het in 1894 als burgemeesterswoning gebouwde eenlaags pand Grotestraat 3 heeft een middenrisaliet met geveltop en een rijke decoratie met neorenaissance-details. Grotestraat 62 is een wit gepleisterd, vrijstaand eenlaags woonhuis uit circa 1925.

[p. 73]

Volkswoningbouw. In het zuidelijke deel van het uitbreidingsplan Nieuw-Bedum zijn tussen 1914 en 1930 voornamelijk woningwetwoningen gebouwd in opdracht van de Woningbouwvereniging Bedum. Aan de centraal in dit gedeelte gelegen Walfriduslaan zijn de woningen op ruimere kavels en met een rijkere detaillering en materiaalgebruik uitgevoerd. Bij het ronde pleintje op de kruising met de Coendersstraat en de Kapelstraat zijn vier dubbele woningen (Walfriduslaan 9-11, 12-14) gesitueerd. Het karakter van de door architect K. Siekman ontworpen woonbebouwing is bij een recente renovatie behouden gebleven.

De gasfabriek met directeurswoning (Boterdiep W.Z. 40) werd in 1910 gebouwd voor de gasvoorziening van Bedum en Onderdendam. Het complex bestaat uit twee haaks op elkaar geplaatste eenlaags bouwdelen met zadeldaken, die door een tussenlid met plat dak met elkaar verbonden zijn. De fabriek vertoont jugendstil-details en is opgetrokken in rode strengperssteen met sierbanden in gele baksteen. De zijen bovenlichten van de deuren in de oostgevel zijn voorzien van een hoefijzervorm. De ernaast gelegen vrijstaande directeurswoning met aangebouwde eenlaags bijkeuken is in dezelfde trant uitgevoerd.

De Coöperatieve Fabriek van Melkprodukten Bedum (Boterdiep W.Z. 45) werd in 1921 gebouwd naar ontwerp van de architecten G. en W. Wieringa. Het complex is later uitgebreid en heeft de oorspronkelijke relatie met het water grotendeels verloren. Verspreid op het uitgebreide terrein staan enkele bedrijfshallen met betonskelet en

Bedum, Gasfabriek

Westerdijkshorn bij Bedum, Klokkentoren

baksteenbekleding. Ten zuidoosten van de fabriek staat een eenlaags bijgebouw met evenwijdige zadeldaken en ten noordoosten van de fabriek een vrijstaande voorm. directeurswoning (Boterdiep W.Z. 47). Deze naar plannen van dezelfde architecten gebouwde villa in ‘Um 1800’-stijl heeft erkers, balkons en een hoger opgetrokken middenrisaliet.

De ijzeren ophaalbrug over het Boterdiep (Boterstraat Z.Z.) werd in 1926 gebouwd bij de verbetering van de Provincialeweg Groningen-Bedum.

Het pompgebouwtje (Emmalaan 15), een klein bakstenen gebouw met ver overstekend tentdak in traditionalistische trant, werd in 1936 gebouwd door de Dienst Gemeentewerken Bedum.

De Alg. begraafplaats (Schoolstraat ong.) werd omstreeks 1900 aangelegd en heeft een rijk toegangshek en een baarhuisje uit die tijd.

De boerderij ‘Schultingaheerd’ (Thesingerweg 4), gelegen ten oosten van het dorp, is een kop-hals-rompboerderij met een voorhuis uit 1732.

Westerdijkshorn. Deze buurtschap ten noordwesten van Bedum is ontstaan in de middeleeuwen. Op een verhoogd kerkhof staat als restant van de in 1802 gesloopte middeleeuwse kerk een vrijstaande klokkentoren (bij Westerdijkshorn 30) van twee geledingen met een kruisend zadeldak dat bekroond wordt door een achtkante lantaarn. De toren, restant van een gesloopte middeleeuwse kerk, kreeg zijn huidige eclectische vormgeving bij een verbouwing in 1872. Tussen de grafzerken op het kerkhof ligt een exemplaar uit 1631. De nabijgelegen boerderij Westerdijkshorn 30 is een langhuisboerderij uit omstreeks 1870.