Monumenten in Nederland. Groningen

Appingedam

Stad, ontstaan in de 7de of 8ste eeuw toen vanuit Tjamsweer een wierde werd opgeworpen in de bocht van de stroom de Apt. Deze wierde - ter plaatse van de Oude Alg. begraafplaats - werd Appe genoemd en, na de vestiging van een Augustijnerklooster in 1237 (gesloopt 1705), Monnikenwierde. Mogelijk in de 12de eeuw werd als verbinding tussen de Fivel en de Eems de Delf gegraven, waarbij de Apt werd afgedamd. De Delf kreeg een dam met sluis ter hoogte van de huidige Vlintenbrug bij de Kniestraat. Ten westen daarvan kwam een handelsnederzetting tot ontwikkeling ter hoogte van de Kniestraat en het Gouden Pand. Appingedam wordt voor het eerst vermeld in 1224. In de 13de eeuw verschoof het zwaartepunt van de nederzetting naar het oosten, langs de Solwerderstraat en de Dijkstraat, waar enkele stenen huizen verrezen. Parallel aan de Dijkstraat kwam aan de zuidzijde de Wijkstraat te liggen. Ten noorden van de Solwerderstraat werd het Zandsterdiep (later Kattendiep) gegraven. Zuidelijk van de kerk en Wijkstraat ontstond de Groeve. Op het tussenliggende gebied ontstonden aan weerszijden van de kerk de borgen Oost Snelgersma en West Snelgersma. In de 1327 kreeg Appingedam stadsrechten. Het gebied tussen Apt, Groeve en Kattendiep werd mogelijk al in de 14de eeuw omwald. Na de grote bloei van Appingedam in de 14de eeuw werd de stad in de 15de eeuw een haven aan een waterverbinding met Groningen; in 1425 werd de Delf onderdeel van het Damsterdiep, de verbinding tussen Groningen en Delfzijl.

Na de belegeringen van de stad door de Groningers in 1500 en 1501 bracht men het klooster, het St.-Anthonigasthuis aan de vroegere Gasthuislaan (nu Koningsstraat) binnen de omgrachting door het graven van de noordelijke stadsgracht. De hertog van Saksen veroverde de stad in 1514 - waarbij de gehele mannelijke bevolking werd uitgemoord. In 1515 werd de stad veroverd door Gelderse troepen. Ter versterking van de stad

[p. 64]

groef men aan de westzijde de Nieuwe Heekt (nu Grote Heekt). In 1536 werd Appingedam evenwel door Schenk van Toutenburg veroverd voor keizer Karel V en werd de vesting ontmanteld. In het begin van de 17de eeuw brak een nieuwe bloeiperiode aan die tot in de 18de eeuw duurde, toen ook de borgen gesloopt werden. Tot ver in de 19de eeuw behield Appingedam zijn langwerpige structuur. In 1819 werd het Damsterdiep om de stad gelegd via de zuidelijke stadsgracht (de Groeve). Het belang van het Damsterdiep nam af na de aanleg van het Eemskanaal (1876) en de spoorlijn Groningen-Delfzijl (1884). Na 1900 beleefde Appingedam een nieuwe bloei met de komst van de Bronsmotorenfabriek (1906) en de coöperatieve strokartonfabriek ‘de Eendracht’ (1908). Aan de noordzijde vond een stadsuitbreiding plaats, met villa's langs de Stationsstraat en arbeiderswoningen langs de Harmoniestraat.

Appingedam, Binnenstad

1	Herv. kerk (zie p. 65)
2	Synagoge (p. 66)
3	R.K. St.-Nicolaaskerk (p. 66)
4	Geref. kerk (p. 66)
5	Apostolische kerk (p. 66)
6	Stadhuis (p. 67)
7	Gerechtsgebouw (p. 67)
8	Secretarie (p. 67)
9	Openbare leeszaal (p. 67)
10	Franse school (p. 67)
11	Rijks Hogere Burger School (p. 67)
12	Brandweerkazerne (p. 67)
13	Rotterdamsche Bank (p. 67)
14	Armenhuis (p. 67)
15	Stichting H.H. van der Werf (p. 67)
16	Diaconiegasthuis (p. 67)
17	hotel Panman (p. 69)
18	Spaarbank (p. 69)
19	Kalkoven (p. 69)
20	Gasfabriek (p. 69)
21	N.V. Appingedamse Bronsmotorenfabriek (p. 69)
22	Isr. begraafplaats (p. 69)
23	oude Alg. begraafplaats (p. 69)
24	Alg. begraafplaats (p. 69)
25	Alg. begraafplaats Rusthof (p. 69)

Appingedam, Binnenstad met Damsterdiep

[p. 65]

In de jaren twintig bouwde men het aangrenzende gebied langs de Wilhelminaweg vol en in de jaren dertig kwam ten zuidoosten van het centrum woningbouw tot stand rond het Mr. S. Reijndersplein. In 1965 volgde de demping van het Kattendiep. Sinds 1972 is de binnenstad beschermd stadsgezicht. In de jaren zestig en zeventig is Appingedam vooral aan de oost- en zuidoostzijde uitgebreid, waarbij de wierdedorpen Solwerd en Opwierde in de bebouwing werden opgenomen. In de jaren tachtig en negentig volgden uitbreidingen naar het westen tot aan de wierde van Tjamsweer.

De Herv. kerk (Wijkstraat 32) [1], oorspronkelijk gewijd aan St.-Nicolaas, is een driebeukige hallenkerk met vijfzijdig gesloten koor en vrijstaande toren. In het begin van de 13de eeuw werd een eenbeukige kerk met westtoren gebouwd ter plaatse van een aan Maria gewijde voorganger. Kort na het midden van die eeuw volgden de bouw van een dwarsschip en een recht gesloten koor, waardoor een romano-gotische kruiskerk ontstond. De topgevels zijn in de 17de eeuw verdwenen. In het begin van de 14de eeuw verlengde men het koor met een vijfzijdig gesloten, gotisch deel. In het derde kwart van de 15de eeuw kwam de huidige hallenkerk tot stand door de bouw van een noord- en een zuidbeuk. Kort daarna werd bij het koor de zuidkapel (Jozefkapel) gebouwd. De noordkapel (Mariakapel), met de aangebouwde

Appingedam, Herv. kerk

Appingedam, Herv. kerk en stadhuis, plattegrond

sacristie en op de verdieping mogelijk een librije, kwam in het begin van de 16de eeuw tot stand. Rond dezelfde tijd sloopte men de oude westtoren. De kerk werd volgens een gevelsteen in 1561 hersteld, in 1594 van binnen wit gekalkt en in 1686 opnieuw hersteld na stormschade. Bij een restauratie in 1948-'54 naar plannen van A.R. Wittop Koning, R. Offringa en G. Bosma is onder meer de kapconstructie vernieuwd.

Het interieur van middenschip, transept en koor wordt overdekt door meloenvormige koepelgewelven met ieder acht, in een rijk rozet samenkomende, ronde ribben. De koorsluiting heeft een fraai straalgewelf en de Mariakapel een eenvoudig netgewelf. De overige delen van de kerk zijn voorzien van kruisribgewelven. Tijdens de restauratie is op diverse plekken figuraal, maar vooral ornamenteel schilderwerk blootgelegd. In de sluitring van de koortravee is het Lam Gods (13de eeuw) zichtbaar en op het westelijke gewelf Christus als Salvator Mundi. De afbeelding van de patroonheilige St.-Nicolaas in de koorsluiting heeft men waarschijnlijk in 1570 aangebracht. De kerk heeft een laat-gotische natuurstenen afscheiding tussen koor en de zijkapellen, evenals een ingebouwd laat-gotisch sacramentshuisje in rode Bremer zandsteen.

Tot de kerkinventaris behoort een rijk gesneden preekstoel in laat-maniëristische vormen uit 1665. De kuip wordt

[p. 66]

Appingedam, Herv. kerk (Opwierde)

gedragen door een pelikaan die in het nest zijn jongen met zijn eigen bloed voedt, overeenkomstig het wapen van de stad. De koperen lessenaar en doopbekkenhouder dateren uit 1792. In de kerk staan diverse 17de-eeuwse herenbanken, waarvan twee verhoogde die via een trap toegankelijk zijn, de andere zijn veelal overhuifd. De orgelgalerij in Lodewijk XV-stijl is gemaakt naar ontwerp van Ede Jans Dumringh. Het orgel zelf werd in 1744 gebouwd door A.A. Hinsz met gebruikmaking van ouder pijpwerk; het snijwerk is van Casper Struiwig. In 1967-'70 is het orgel gerestaureerd.

Van de talrijke grafzerken in de vloer en opgesteld langs de wanden zijn de belangrijkste een 13de-eeuwse zerk van rode Bremer zandsteen en een andere met gotische hoekmedaillons voor Snelger Houwerda (†1500). Verder zijn interessant de zerken voor Melle Clant (†1542), burgemeester Henric van Steenhuysen (†1695) en Rudolph Pabus Cleveringa (†1818) en zijn vrouw Cornelia Ebels (†1826). De gepolychromeerde rouwsteen voor Gerdt tho Dornum un Withmonde stamt uit 1515.

De vrijstaande toren (Wijkstraat 34) is een ongelede toren met balustrade, opengewerkte achtkante lantaarn en naaldspits. Hij werd in 1834-'35 gebouwd, vermoedelijk naar plannen van J.H. van Calker, ter vervanging van een 16de-eeuwse voorganger op korte afstand ten noorden van de kerk. In de toren hangt een klok uit 1763, gegoten door J. Borchardt.

De Herv. kerk (Opwierderweg 122, Opwierde) is een eenbeukige kerk met recht gesloten koor en midden op het schilddak een opengewerkte dakruiter. De huidige kerk is het overblijfsel van een oorspronkelijk drie traveeën diepe

Appingedam, Herv. kerk (Solwerd)

romano-gotische kerk uit het tweede kwart van de 13de eeuw. Het in twee zones verdeelde muurwerk heeft in het onderste gedeelte spaarnissen met rondbogen en daarboven smalle vensters en blindnissen voorzien van siermetselwerk; de traveeën worden door lisenen gescheiden. Aan de noordzijde zitten lage vensters en een knielvenster. Waarschijnlijk in 1838 is de kerk aan de westzijde met een halve travee ingekort. Tevens zijn de gewelven en de oostelijke topgevel verwijderd. De huidige dakruiter dateert van 1910 en vervangt een in 1888 afgebroken, vrijstaande houten klokkentoren. Bij een restauratie in 1964-'68 kreeg de kerk boven de ingang een houten luifel. Tot de kerkinventaris behoren een preekstoel met halfronde kuip in Lodewijk XVI-vormen (1828) en een scheidingswand (18de eeuw), afkomstig uit de kerk van Farmsum.

De Herv. kerk (Pastorielaan 5, Solwerd) is een zaalkerk met schilddak en overhoekse, uitgezwenkte steunberen. De kerk werd in 1783 gebouwd, mogelijk naar plannen van G. Bonsema, op de plaats van een in 1536 verwoeste voorganger. Het brede noordfront is classicistisch vorm gegeven, met een middenpartij overdekt door een fronton en geflankeerd door dubbele ionische pilasters op postamenten. Tot de inventaris behoort een preekstoel met doophek in Lodewijk XVI-vormen, mogelijk van de hand van A. Reuscher. Op het kerkhof staat een houten klokkenstoel uit 1783; de klok dateert uit 1815 en is gegoten door M. Fremy en A. van Bergen.

De pastorie (Pastorielaan 1), in de vorm van een zogeheten Krüsselwarck, bestaat uit een onderkelderd dwars voorhuis met hoog schilddak en een lage haakse achterbouw. Het voorhuis is voorzien van kloostervensters en zal getuige een datumsteen uit 1554 dateren. Het interieur bevat in de opkamer een bedsteewand met geschilderde pilasters en een eenvoudige schouw, beide uit de 18de eeuw.

De voorm. synagoge (Broerstraat 6) [2] is een zaalgebouw onder oprijzend hoog schilddak, gebouwd in 1801 ter vervanging van een 18de-eeuwse huissynagoge aan de Dijkstraat. In het fronton van de omlijste ingang is de Hebreeuwse tekst van Ezechiël 43:1-2 aangebracht en op de voetstukken van de pilasters het jaartal (5)561 (=1801). Het interieur wordt overdekt door een blauw geschilderd houten gewelf. Tot de inventaris behoort nog de Ark met snijwerk in late Lodewijk XVI-stijl. Na de Tweede Wereldoorlog is het gebouw in gebruik gekomen bij de Geref. kerk (Vrijgemaakt). De woning van de Chazzan (Broestraat 8) werd in 1896 (5651) gebouwd naar plannen van de architect Heikens en herbergt tevens een ritueel bad.

De R.K. St.-Nicolaaskerk (Solwerderstraat 45) [3] is een neogotische zaalkerk met een ingangsportaal dat overgaat in een zeer slanke geveltoren met naaldspits. De kerk verrees in 1900-'01 naar plannen van G.A. Ebbers en A.J. van Schaik, op de plaats van een kerk uit 1859. Tot de inventaris behoren een triomfkruis (1908) en door J. Toorop vervaardigde kruiswegstaties, afkomstig uit Zandberg. De bij een bominslag in 1945 vernielde gebrandschilderde glazen zijn in 1948 vervangen door glazen van J. Wijkmans. De pastorie (Solwerderstraat 47) is een fors herenhuis met oudere kern en een 18de-eeuwse gevel met Lodewijk XVI-consoles.

De Geref. kerk (Dijkstraat 73) [4] is een zaalkerk met recht gesloten koor, gebouwd in 1926-'27 naar plannen van E. Reitsma in expressionistische vormen. Van de voorganger uit 1868 resteert de rechterzijmuur. De kerk heeft inwendig dakspanten waartussen licht naar binnen treedt via glaspanelen in het hoog oprijzende zadeldak. De pastorie (Dijkstraat 75) is een neoclassicistisch pand uit 1879.

De Apostolische kerk (Snelgersmastraat 2) [5] is een eenvoudige zaalkerk uit omstreeks 1895, met oprijzend middenrisaliet en woonvertrekken aan de voorzijde.

[p. 67]

Appingedam, Stadhuis

Het voorm. stadhuis (Wijkstraat 36) [6] is een diep pand met schilddak en hoekschoorstenen. Het werd in 1630 gebouwd met op de begane grond de waag. De rijk versierde maniëristische voorgevel heeft een halsvormige top voorzien van klauwstukken en een open segmentvormig fronton. De boogvelden boven de vensters zijn voorzien van zandstenen schelpvormen. In een zandstenen schelpnis staat een Justitiabeeld met daaronder een afbeelding van het stadswapen. Bij een verbouwing in 1825 werd de waag verkleind en het geheel aan de achterzijde uitgebreid tot aan de kerk. In 1911 werd het gebouw gerestaureerd naar plannen van A. Mulder. Bij een restauratie in 1983 heeft men de oude kaak aan de oostmuur teruggeplaatst. Sinds 1937 dient het gebouw alleen nog voor representatieve doeleinden. In de oude raadzaal hangt een geschilderd stadsgezicht op Appingedam uit 1655, gemaakt door Claes Hendericx. De oude secretarie heeft een laat-18de-eeuwse schoorsteenboezem.

Het voorm. gerechtsgebouw (Wijkstraat 38) [7] is een fors, bijna blokvormig, neoclassicistisch pand met omlopend schilddak en hoekschoorstenen, gebouwd in 1844 naar plannen van I. Warnsinck. In 1876 werd de arrondissementsrechtbank opgeheven en in 1935 het kantongerecht. Sinds de restauratie in 1985 biedt het onder meer plaats aan de VVV.

De voorm. secretarie (Wijkstraat 1) [8] is een neoclassicistisch eenlaagspand met breed oprijzend middenrisaliet, gebouwd rond 1845 voor notaris S. Rijnders. Het was van 1937 tot 1995 als gemeentesecretarie in gebruik.

De openbare leeszaal (Koningstraat 51) [9] werd in 1911 opgericht bij het zestigjarig bestaan van de Nutsspaarbank. Het is uitgevoerd in een combinatie van jugendstil- en rationalistische elementen

Appingedam, Openbare leeszaal

en heeft een asymmetrisch geplaatst sierspant.

Scholen. De voorm. openbare lagere school (Ds. Sprengerstraat 3, Opwierde) is een tweeklassige school in neoclassicistische vormen, gebouwd in 1874 met bijbehorende onderwijzerswoning (Ds. Sprengerstraat 1). De school is nu als dorpshuis in gebruik. De voorm. Franse School (Wijkstraat 30) [10] stamt uit het eind van de 19de eeuw en kreeg rond 1930 - ze diende toen als ULO - een trapgevel. De gevelsteen uit 1749 is afkomstig van het oude wachthuis. De voorm. Rijks Hogere Burger School (Wilhelminaweg 14) [11] is een groot pand met aan weerszijden dwarse zadeldaken die, evenals het middenrisaliet, van trapgevels zijn voorzien. De school verrees in 1917 in late neorenaissance-stijl en is sinds 1995 in gebruik als stadskantoor.

De voorm. brandweerkazerne (Solwerderweg 2) [12] werd in 1925 in expressionistische vormen gebouwd voor de brandweer van de gemeenten Appingedam, Bierum, Loppersum, Stedum en 't Zandt.

De voorm. Rotterdamsche Bank (Wijkstraat 10-12) [13] is een fors pand met hoog oprijzend zadeldak tussen puntgevels, gebouwd in 1937 in traditionalistische vormen met ‘Kropholler-achtige’-elementen. Het pand is vanaf de jaren zestig tot 1995 als deel van het raadhuis in gebruik geweest.

Gasthuizen. Het voorm. Armenhuis (C. Albertstraat 1) [14] werd in 1702 gesticht voor ‘6 eerbare birgerweduwen’. Het huidige neoclassicistische eenlaagspand met twee frontons en wenkbrauwen boven de vensters stamt uit 1879. De Stichting H.H. van der Werf (Heidensgang 1-3) [15] stamt uit 1882, maar het huidige dubbelpand in late neorenaissance-vormen, met aan weerszijden trapgevels, is waarschijnlijk rond rond 1910 gebouwd. Het voorm. Diaconiegasthuis (Kniestraat 1) [16] is een dwars eenlaags pand met brede trapgevel, gebouwd in 1909 in neorenaissance-vormen.

Woonhuizen. Er zijn vrij veel oude huizen in Appingedam bewaard gebleven, al zijn ze bij latere verbouwingen veelal wel voorzien van jongere gevels. De bezitters van de oudste stenen hui-

[p. 68]

zen, de zogeheten ‘Edele Heerden’, waarvan er in 1458 76 werden genoemd, speelden een rol bij de middeleeuwse rechtspraak in de stad. Deze huizen waren verdeeld in vier ‘kluften’; de Dijkstraat-oosterkluft, de Dijkstraat-westerkluft, de Solwerderkluft en de Broederkluft. De meeste van deze ‘Edele Heerden’ staan aan de noordzijde van de Solwerderstraat en aan de zuidzijde van de Dijkstraat.

Het woonhuis Dijkstraat 30 (aan de achterzijde bekend als Wijkstraat 25) heeft een 13de-eeuwse kern, waarvan in de kelder resten van een gewelf zichtbaar zijn. In de 15de eeuw werd dit diepe huis aan de linkerzijde verenigd met een ander huis waarvan twee balken dendrochronologisch in 1483 zijn gedateerd. In 1524 en 1558 is hier verder aan gebouwd. In de 18de eeuw werd het geheel aan de Wijkstraat uitgebreid met een dwars pand voorzien van schilddak en hoekschoorstenen. In de tuin staat een achtkante theekoepel uit omstreeks 1910. Het drielaagse diepe huis Dijkstraat 32 (aan de achterzijde bekend als Wijkstraat 27) heeft een mogelijk 14de- of 15de-eeuwse kern. Ook dit pand werd in de 18de eeuw uitgebreid en kreeg toen een diepe achterbouw. In de tuin staat een zeskante theekoepel uit omstreeks 1905. Dijkstraat 24 is een diep pand met 14de-eeuwse kern. Aan de achtergevel, zichtbaar vanuit de ernaast gelegen steeg, bevinden zich uit die tijd

Appingedam, Woonhuis Dijkstraat 24

Appingedam, Woonhuizen Solwerderstraat

enkele spitsboognissen met bakstenen kraagsteentje, voorzien van met siermetselwerk. Het pand is in de 16de of het begin van de 17de eeuw ingrijpend verbouwd. De voorgevel dateert uit de 19de eeuw.

Een interessante groep vormen de dwarse huizen op de ondiepe percelen tussen de Solwerderstraat en het Damsterdiep. Aan de kant van het Damsterdiep hebben enkele van deze huizen uitbouwen met lessenaarsdak; zogeheten ‘hangende keukens’. De panden zijn in 1980-'83 gerestaureerd, waarbij de hangende keukens grotendeels zijn vernieuwd. Het gaat om de huizen Solwerderstraat 10, 12 en 14, alle met een laat-middeleeuwse kern. Het laatstgenoemde kreeg omstreeks 1880 een gepleisterde gevel, waarbij in de sierblokken bewust gekleurde glasscherven zijn verwerkt.

Het huis Blankenstein (Blankenstein 2) is de meest westelijke ‘Edele heerd’. Op de middeleeuwse kelder staat een mogelijk nog 18de-eeuws woonhuis, waar in de 19de eeuw aan de kant van het Damsterdiep een pakhuis is aangebouwd. Een middeleeuwse kern hebben mogelijk ook de huizen Solwerderstraat 3 en 33, Gouden Pand 5, 7 en 4; het laatste met een 17de-eeuwse kapconstructie. In de eerste helft van de 17de eeuw zijn diverse diepe huizen gebouwd. Veel daarvan hebben bij latere verbouwingen hun topgevel verloren. Voorbeelden zijn Gouden Pand 6, 12, 16 en 18 (1631), alsmede Solwerderstraat 4, 66 en 62; het laatste heeft bij de achtergevel de jaartalankers ‘1611’. Het met jaartalankers op 1619 gedateerde huis Dijkstraat 4 is rond 1880 in eclectische vormen verbouwd. Op 1674 gedateerd is Solwerderstraat 31, een wat naar achteren liggend, gepleisterd pand met puntgevel. Het pand met tuitgevel Solwerderstraat 18 heeft in de voorgevel 17de-eeuwse details en in de achtergevel de jaartalankers ‘1786’. Het pand is in 1938 gerestaureerd en kreeg in 1974 een nieuwe pui in oude trant. Uit de tweede helft van de 18de eeuw stammen de brede huizen Gouden Pand 1 en Gouden Pand 10, beide voorzien van een schilddak met hoekschoorstenen. Het gepleisterde en onderkelderde brede huis Solwerderstraat 29 draagt de datering 1763 en heeft aan de voorzijde stoeppalen. Filadelfia (Broerstraat 2-4) is een gepleisterd dwars pand met een dakbalustrade en een hoger middendeel dat is voorzien van een neoclassicistisch fronton. Het werd rond 1800 gebouwd als notariswoning.

[p. 69]

Het brede pand Solwerderstraat 32 is in aanleg vroeg-19de-eeuws en kreeg in het midden van die eeuw een nieuwe gevel met een deels gepleisterd middenrisaliet. Het interieur heeft sierstucwerk in gang en kamers.

Het uit omstreeks 1880 daterende, brede hoekpand Gouden Pand 25 heeft een hoog oprijzend middenrisaliet met portiek en hijsbalk. Eclectisch van vorm zijn het gepleisterde hoekpand Bolwerk 60 en Solwerderstraat 1, beide uit omstreeks 1880, en de villa's Gaudio Nostro (Stationsweg 37) en Stationsweg 14, beide uit omstreeks 1890. Vergelijkbaar is Stationsweg 1 uit 1886, met een driezijdig gesloten uitbouw en een open veranda met gietijzeren zuiltjes. De kapitale villa Buitenlust (Stationsweg 25-35) werd in 1892 gebouwd in neorenaissance-vormen naar plannen van J.P. Hazeu voor B. Cleveringa. De villa is in 1985 tot appartementen verbouwd. Uit 1900 dateert Hilghe-Stede (Heiliggravenweg 2), een villa met koetshuis in neorenaissance-vormen. Eenvoudiger is het ongeveer even oude neorenaissance-pand Solwerderstraat 53. Jugendstil-invloeden en chalet-elementen vertonen de grote villa's Stationsweg 12 en Koningstraat 30 - met aangebouwde erker - beide uit omstreeks 1910. Expressionistisch van vorm zijn onder meer de villa's Wilhelminaweg 10 (1930) en Wilhelminaweg 20 (1932). Snelgersmastraat 6 is een vrijstaande villa in lichtgele baksteen, gebouwd in 1938 met invloeden van het Nieuwe Bouwen.

Winkels. Het woon- en winkelpand Dijkstraat 76 heeft een neoclassicistische pui uit omstreeks 1875 met geblokte corinthische hoekpilasters en slanke gietijzeren kolommen aan weerszijden van de later dichtgemaakte toegang. Solwerderstraat 37 heeft een vergelijkbare pui. De sigarenhandel H. Martens (Dijkstraat 71) is een woonen winkepland met ingang op de hoek, gebouwd rond 1906 met jugendstilinvloeden in het materiaalgebruik. De banketbakkerij H. Koenen (Solwerderstraat 48) is een woon- en winkelpand met gave hoekpui en terugliggende winkeldeur. De in 1922 gebouwde pui vertoont art deco-invloeden.

Het voorm. hotel ‘Panman’ (C.

Appingedam, Woon- en winkelpand Solwerderstraat 48

Albertstraat 2-4) [17] is een breed en sober neoclassicistisch pand uit omstreeks 1860.

De spaarbank (Wijkstraat 15) [18] is een eenlaags pand met asymmetrisch geplaatste topgevel, gebouwd in 1897 met neorenaissance-invloeden. Rond 1920 kreeg het aan de rechterzijde een uitbreiding met een fors tweebeukig pand in expressionistische vormen.

Bruggen. Over het Damsterdiep liggen twee slanke boogbruggen met luchtige ijzeren leuningen; de bruggen dateren in hun huidige vorm uit het eind van de 19de eeuw.

De kalkoven (Dijkhuizen 36) [19] dateert uit de tweede helft van de 19de eeuw. De door ijzeren banden versterkte, en aan de voet door steunberen geschoorde oven heeft een ingezwenkte conische vorm. De bijbehorende schelpenlift is in 1983 overgebracht naar het Zuiderzeemuseum te Enkhuizen.

De voorm. gasfabriek (Molenstraat 57) [20] is een langgerekt eenlaags pand uit 1905 met een hoger, dwars geplaatst middendeel en een bijbehorende schoorsteen.

De voorm. N.V. Appingedamse Bronsmotorenfabriek (Farmsumerweg 43) [21] werd in 1906 opgericht. De oudste hal aan het Damsterdiep kwam in 1907 tot stand en kreeg een uitbreiding in 1925. De fabriek maakt nu deel uit van de Waukesha Dresser Engine Division.

Begraafplaatsen. De Isr. begraafplaats (naast Heidensgang 5) [22] werd in 1763 gesticht en de oudste grafstenen zijn laat-18de-eeuws. Het metaarhuisje werd in 1900 gebouwd. Het toegangshek met muur stamt uit 1934. De oude Alg. begraafplaats (De Wierde 6) [23] werd in 1838 aangelegd op de plaats van het vroegere augustijnerklooster. Het baarhuisje zal rond 1870 zijn gebouwd. In 1884 werd noordelijker een tweede Alg. begraafplaats (De Wierde 63) [24] aangelegd, met een afzonderlijk katholiek deel. Het gepleisterde neoclassicistische baarhuisje met klimmend boogfries stamt uit 1884. De Alg. begraafplaats Rusthof (Jukwerderweg 9) [25] is rond 1935 aangelegd met een poortgebouw in sobere expressionistische vormen.

Poldermolen. De ‘Olinger Koloniepolder’ (De Groeve Westzijde 26), gelegen ten zuiden van Appingedam bij het Laskwerd, is een met riet gedekte achtkante bovenkruier op veldmuren, voorzien van een vijzel. De molen werd in 1900 gebouwd naar plannen van J. Wiertsema door J. Rietema ter bemaling van de Zuider Olingerpolder. De molen is in 1959-'60 en 1964-'66 hersteld.

Jukwerd. Dit wierdedorp met radiale structuur, gelegen ten noorden van Appingedam, is ontstaan in de vroege middeleeuwen. De wierde is grotendeels afgegraven in 1917. De Herv. kerk (Jukwerderweg 51) is een gedeeltelijk gepleisterde zaalkerk met opengewerkte dakruiter, gebouwd in plaats van een uit 1536 stammende oudere kerk en nu in gebruik als woonhuis. Dicht bij de spoorlijn staat een Duitse bunker (Jukwerderweg ong.) uit 1943-'44; het gaat om een mitrailleursnest van het type Tobruk.