Monumenten in Nederland. Groningen

Aduard, Herv. kerk (1993)

Aduard
(gemeente Zuidhorn)

Wierdedorp, ontstaan in 1192 toen hier de aan St.-Bernardus gewijde cisterciënzerabdij Aduard werd gesticht. Tussen 1230 en 1262 verrees de abdijkerk. In de late middeleeuwen groeide de abdij uit tot een groot ommuurd en omgracht kloostercomplex met ongeveer 25 stenen gebouwen. In 1580 werd de abdij door oorlogsgeweld verwoest, waarna alleen de ziekenzaal werd herbouwd (Herv. kerk). Het grootste deel van het kloosterterrein was in de 17de en 18de eeuw in gebruik als park bij het Huis te Aduard, dat in 1815 werd gesloopt. Tot aan het begin van de 20ste eeuw bestond het dorp voornamelijk uit een lintbebouwing langs de Burg. Seinenstraat en de haven (nu Hofstraat); er was een bebouwingsconcentratie rond de Kaakheem, waar tot omstreeks 1960 de haven eindigde. Het dorp is na de Tweede Wereldoorlog naar het oosten uitgebreid.

De Herv. kerk (Burg. Seinenstraat 42) is een fors, recht gesloten zaalgebouw, dat in het begin van de 14de eeuw werd gebouwd als ziekenzaal voor de lekenbroeders van de cisterciënzerabdij Aduard - de grondslagen van de abdij

Aduard, Herv. kerk, interieur (1993)

hebben in 1939-'41 bij een opgraving blootgelegen. Het gebouw heeft rijk gedetailleerde bakstenen topgevels. De lange gevels hebben een reeks grote lichtvensters en daaronder een reeks kleinere vensters voor de ontluchting, typerend voor middeleeuwse ziekenzalen. Tegen de noordgevel staat sinds de restauratie een veelhoekige uitgebouwde traptoren. De westelijke topgevel is voorzien van een bakstenen luiconstructie met een klok uit 1554, gegoten door Gerrit van den Dam. Het gebouw is na de Reductie in 1594 ingericht als Herv. kerk, waarbij men de drie westelijke traveeën tot school en schoolmeesterswoning heeft verbouwd. Rond 1720 liet Evert Joost Lewe van Aduard het interieur veranderen in een familiekapel met stucwerk in Lodewijk XIV-stijl. Het exterieur werd omstreeks 1850 ingrijpend veranderd in neogotische stijl. Bij een restauratie in 1917-'28, naar plannen van H. van Heeswijk, zijn het exterieur en het interieur in de romano-gotische toestand hersteld.

Het interieur van de kerkzaal wordt overdekt door een bij de restauratie aangebracht houten tongewelf met een florale beschildering van J. Por. De romano-gotisch gedetailleerde wanden hebben rondstaven in rode baksteen, afgewisseld met verglaasde stenen. De vensters worden afgewisseld met grote spitsboogvormige, met vlechtingen

[p. 63]

Aduard, Herberg Onder de Linden

gevulde nissen. De ronde nissen tussen de vensters zijn voorzien van vierpassen, gevuld met geglazuurde reliëftegels.

In het westelijk deel van het gebouw is een groot deel van de oorspronkelijke 13de-eeuwse vloertegels met ingedrukt patroon herlegd. Tot de kerkinventaris behoren een rijk gesneden preekstoel in Lodewijk XIV-stijl (1723), geschonken door het echtpaar Lewe van Aduard en Van Berum, een overhuifde herenbank met hun wapen en twee wandbanken (omstreeks 1725). In de vloer liggen enkele grafzerken, waaronder de van wapens voorziene zerken voor Evert Joost Lewe van Aduard (†1742) en Christina Emerentiana van Berum (†1740).

De Geref. kerk (Burg. Seinenstraat 58) is een kruiskerk waarvan de ongelede toren is voorzien van achtzijdige ingesnoerde spits; ze is gebouwd in 1913-'14 naar ontwerp van Y. van der Veen met expressionistische detaillering. De pastorie (Burg. Seinenstraat 56) verrees in 1933.

Woonhuizen. De voorm. burgemeesterswoning Hoflaan 47 is een gepleisterd eenlaags pand uit de 18de eeuw. De ingangspartij heeft een klokgevel. Aan de rechterzijde staat iets naar achteren verspringend een koetshuis. Kaakheem 2-4 is een eenlaags pand met wolfdak, waarvan de noordgevel nog uit kloostermoppen bestaat. De voorgevel werd in de eerste helft van de 19de eeuw vernieuwd. Burg. Seinenstraat 2 is een eenlaags rentenierswoning uit 1865. Vergelijkbare rentenierswoningen zijn Burg. Seinenstraat 4, 6 en 8. Uit 1936 dateert Burg. Seinenstraat 72, een eenlaags woonhuis in expressionistische vormen, gebouwd naar plannen van W. Reitsema.

De herberg ‘Onder de Linden’ (Burg. Van Barneveldweg 3) is een voormalige herbergboerderij uit de 18de eeuw met een dwars eenlaags voorhuis met wolfdak; boven de ingang bevindt zich een klokgevel. Het pand is in 1989-'91 gerestaureerd.

Bruggen. In het gehucht Steentil, ten oosten van Aduard, ligt er een 17de-eeuwse gemetselde boogbrug over het Aduarderdiep (Steentil ong.) De brug heeft een sluitsteen met het provinciewapen. De ten noorden van het dorp gelegen hefbrug over het Van Starkenborghkanaal dateert van omstreeks 1935. De bijbehorende eenlaags brugwachterswoning (E.H. Woltersweg 25) dateert uit omstreeks 1937.

Den Horn. Dit wegdorp ten zuiden van Aduard is ontstaan in de 18de eeuw en heeft twee kernen, de ene bij de splitsing van de Westerdijk en de Hogeweg en de andere iets oostelijker bij de kerk. De Herv. kerk (Dorpsstraat 7) is een recht gesloten zaalkerk met dakruiter, gebouwd in 1862 ter vervanging van een oudere kerk. De voorgevel is rijk uitgevoerd in eclectische vormen. In en nabij het dorp staan enkele belangrijke boerderijen. Weersterweg 20 is een kopromp-boerderij, bestaande uit een diep voorhuis met zadeldak tussen topgevels en een vrij korte schuur met wolfdak en uilenbord. Het voorhuis stamt blijkens een gevelsteen uit 1618, het achterhuis dateert vermoedelijk uit de 19de eeuw dateren. Van de kop-hals-romp-boerderij Hogeweg 7 dateert het voorhuis uit 1759. Weersterweg 14 is een boerderij van hetzelfde type met een eenlaags neoclassicistisch voorhuis uit het midden van de 19de eeuw. De grote boerderij ‘Horn Heem’ (Dorpsstraat 6) heeft een blokvormig voorhuis uit 1869 met omlopend schilddak en omlijste ingangspartij.