Monumenten in Nederland. Overijssel

Vriezenveen

Veennederzetting gesticht in het midden van de 14de eeuw. De langgerekte structuur van het dorp, met een Oost- en een Westeinde, komt overeen met die van Rouveen. Oorspronkelijk lag de nederzetting veel zuidelijker, aan de Aadijk, maar in de loop van de 15de en 16de eeuw werd het dorp in drie slagen naar het noorden verplaatst. Sinds het eind van de 17de eeuw bevindt het zich op de huidige plaats. Langs het in 1859 gegraven Overijssels Kanaal werd de textielfabriek van Jansen & Tilanus gevestigd. Het dorp werd in 1905 grotendeels door brand verwoest. In recente tijd ontstonden voornamelijk ten zuiden van het Westeinde nieuwbouwwijken.

De R.K. kerk St.-Antonius Abt (Westeinde 17) is een eenbeukige neogotische kerk met versmald, driezijdig gesloten koor en een ongelede toren met ingesnoerde vierzijdige spits. De kerk verrees in 1905-'06 naar ontwerp van H. Kroes. Ze verving de in 1905 door brand verwoeste kerk uit 1858. De aangebouwde pastorie is eveneens uit 1905 en van de hand van dezelfde architect. Links naast de kerk bevindt zich een Lourdesgrot met buitenaltaar.

De voorm. synagoge (Almeloseweg 5) is een uit 1923 daterend diep pand met

[p. 268]

Vriezenveen, Villa Westeinde 384, kamer met Russische kacheloven

overstekend dak en siermetselwerk van zwart geteerde baksteen. Het pand is nu in gebruik als winkel.

Het voorm. raadhuis (Westeinde 54) is een tweebeukig dwars pand uit 1905, gebouwd ter vervanging van de door brand verwoeste voorganger. Het raadhuis was oorspronkelijk gecombineerd met de Openbare Lagere School.

Villa's. In Vriezenveen staan enkele monumentale villa's van kooplieden die handel dreven met Rusland, met name Sint-Petersburg; deze ‘Ruslui’ vestigden zich naderhand weer in hun geboortedorp. D.G. Harmsen liet in 1880 de eclectische villa Westeinde 384 bouwen. Het interieur bevat onder meer twee uit Rusland afkomstige betegelde kachels met terracotta hoofdgestel, reliëf en schoorsteenmantel. Naast de villa staat een koetshuis uit de bouwtijd. De blokvormige villa Westeinde 547 dateert uit omstreeks 1905. Ze heeft een grote houten serre en een rijk gedecoreerde voorgevel in late neorenaissancestijl.

Boerderijen. Karakteristiek bij de boerderijen in Vriezenveen is het fenomeen dat de boerderijen vaak achter elkaar zijn geplaatst, omdat erfdeling de kavels steeds smaller had gemaakt. Oosteinde 327 is een vrij brede langhuisboerderij met houten voorschot uit omstreeks 1800. De vensters hebben nog hun oorspronkelijke roedenverdeling en middenkalf. Vergelijkbaar zijn de uit de eerste helft van de 19de eeuw daterende langhuisboerderijen: Oosteinde 272, Oosteinde 296 (omstreeks 1850), Oosteinde 323 en De Peddemorsboerderij (Westeinde 342). Uit de tweede helft van die eeuw dateren Oosteinde 260 (1877), Oosteinde 327, Oosteinde 400 (1886), Westeinde 202 en het achter gelegen Westeinde 212. Oosteinde 3-5 is een langhuisboerderij met monumentaal voorhuis, waarschijnlijk gebouwd na de brand van 1905.

Windmolen. De ‘Leemansmolen’ (Hammerweg 32) is een uit 1862 daterende, achtkante en met riet gedekte stellingkorenmolen op houten onderbouw en bakstenen voet.

Industriegebouwen. De voorm. textielfabriek Jansen & Tilanus (Kanaalweg Noord 12) werd in 1860 opgericht langs het net aangelegde Overijssels Kanaal. De fabriek is herhaaldelijk uitgebreid en gewijzigd. Karakteristiek is het, waarschijnlijk laat-19de-eeuwse, kantoorgebouw met hoog schilddak. De twee fabriekshallen met rondboogvensters en zadeldaken, voorzien van een verhoogde nok, zijn getuige gevelstenen in 1902 gebouwd en in 1919 uitgebreid. Langs het kanaal staat een twee- en drielaags spinnerij met plat dak uit omstreeks 1920. De voorm. graanmaalderij Oosteinde 238 is een diep pand met verhoogd middendeel en een laad- en losperron. Het is gebouwd in 1937 in opdracht van de Coöperatieve Landbouwersbank Vriezenveen.

Vriezenveen, Textielfabriek Jansen & Tilanus (1988)

De watertoren (Bouwmeesterstraat 10) werd in 1934 gebouwd naar plannen van H. Sangster voor de Waterleiding Maatschappij Overijssel. De toren heeft een achtzijdige schacht met risalieten, een ronde bovenbouw met kegelvormig dak en inwendig een betonnen vlakbodemreservoir.

De brievenbus (bij Kanaalweg Zuid 1-3) van omstreeks 1900 is uitgevoerd in gietijzer en rood geschilderd.

Het monument op de samenkomst van Oost- en Westeinde is een vierarmige expressionistische lantaarn op vierkante voet met gedenktafel, opgericht in 1925 bij het veertigjarig jubileum van burgemeester J.C. Bouwmeester.

De Pollen. Dit dorp ten noordoosten van Vriezenveen is ontstaan in de 20ste-eeuw. De (Herv.) Pollenkerk (Oude Hoevenweg 40) is een uit 1932 daterende eenvoudige kerk op T-vormige plattegrond met een overkragende dakruiter op de frontgevel. Het interieur bevat een kabinetorgel van J.H.H. Bätz uit 1766, gemaakt voor J.J. Faber van Riemsdijk te Utrecht.

Aadorp. In dit dorp ten zuiden van Vriezenveen staat de langhuisboerderij De Aaboer (Almeloseweg 85), deels gedekt met riet en deels met pannen en voorzien van een uitkragend houten voorschot. De boerderij dateert uit de eerste helft van de 19de eeuw en behoort tot het landgoed Almelo.

Westerhaar-Vriezenveense-

[p. 269]

wijk. Dit ontginningsdorp ten noorden van Vriezenveen is ontstaan in de 19de eeuw. De dalgronden zijn in het begin van de 20ste eeuw in cultuur gebracht. Voorbeelden van monumentale ontginningsboerderijen met krimpen zijn Grintweg 12 uit omstreeks 1910 en Twistveenweg 14 uit 1924.

Bruinehaar. Dit gehucht ten noordoosten van Vriezeveen ontstond in de jaren dertig van de 20ste eeuw, toen het gebied als werkverschaffingsproject was ontgonnen. De landbouwer Leenders liet in 1938-'40 de drie vrijwel identieke boerderijen Gravenlandweg 17, 25 en 35 bouwen naar plannen van architect Timmerman. Het zijn boerderijen van het kop-romp-type met eenlaags voorhuis en baander aan de voorzijde van het bedrijfsgedeelte. De forse kop-romp-boerderij Canada (Driehoekweg 9) is in 1940 gebouwd in opdracht van graaf Van Rechteren-Limpurg uit Almelo naar ontwerp van J. Jans.