Monumenten in Nederland. Overijssel

Ootmarsum

Kleine stad, ontstaan aan de voet van de Kuiperberg en aan de vroeg-middel-eeuwse weg van het Rijnland naar Friesland. Ootmarsum wordt voor het eerst in 917 genoemd, de kerk in 1162. Bij de

Ootmarsum

1	R.K. kerk H.H. Simon en Judas (zie p. 236)
2	Herv. kerk (p. 237)
3	klooster Maria ad Fontes (p. 237)
4	Raadhuis (p. 237)
5	Postkantoor (p. 237)
6	Voorm. Huis Ootmarsum/Openluchtmuseum (p. 238)
7	windmolen Oude Hengel (p. 238)
8	Fosforietfabriek (p. 238)
9	Stadspomp (p. 239)
10	Stadsputten (p. 239)
11	Engels' tuin (p. 239)

[p. 236]

ontwikkeling van de nederzetting kan de zuidoostelijk gelegen Hunenborg een rol hebben gespeeld. In 1196 zou Ootmarsum door de Drenten zijn verwoest, waarbij ook de kerk in vlammen opging. Een andere theorie luidt dat de nederzetting oorspronkelijk noordelijker, te Oud-Ootmarsum, zou hebben gelegen en na 1196 op de huidige plaats is herbouwd. Een formele verlening van stadsrechten is niet bekend, maar in 1314 had Ootmarsum reeds bepaalde stedelijke rechten, die in 1325 werden bevestigd. In of nabij de stad lag de landsheerlijke Hof te Ootmarsum, de belangrijkste hof van Twente, en ten zuiden van de stad het complex van de in 1262 gestichte Commanderie der Duitse orde.

De stad had een vrijwel ronde vorm, herkenbaar aan het beloop van de West- en Oostwal. De weerbare vorm van de oudste verdedigingswerken is onduidelijk; in 1402 was er sprake van het op korte termijn graven van een gracht om de stad. Na de Gelderse oorlogen liet de landsheer de stad in 1528 ontmantelen, maar al in 1540 was er weer een verdediging, bestaande uit een dubbele gracht. In de Tachtigjarige Oorlog veranderde de stad geregeld van bezetter, totdat prins Maurits in 1597 Ootmarsum veroverde en de vestingwerken liet slechten. Slechts een smalle gracht bleef bewaard, tot de demping in de jaren dertig van de 20ste eeuw. In de 18de eeuw was aan de weg naar Denekamp enige lintbebouwing ontstaan. Naast de landbouw was er enige huisnijverheid in de textiel en de tabak. De enige textielfabriek werd ten noorden van Ootmarsum gevestigd: de Twentsche Damast-, Linnen- en Katoenweverij. Sinds het begin van de 20ste eeuw is het stadje in trek bij toeristen. Vanaf de jaren zestig is Ootmarsum in oostelijke richting gegroeid. In het kader van het beschermde stadsgezicht zijn de afgelopen decennia veel huizen gerestaureerd en maakte grootschalige bebouwing plaats voor aangepaste nieuwbouw.

De R.K. kerk H.H. Simon en Judas (Kerkplein 28) [1] is een pseudo-basilicale kruiskerk met verdubbeld transept en driezijdig gesloten koor, opgetrokken in Bentheimer zandsteen. Het schip en de zijbeuken van de in 1162 voor het eerst genoemde kerk dateren uit omstreeks 1230. Omstreeks 1250 begon de bouw van transept en koor en werd het schip overwelfd. De boven de 13de-eeuwse delen bewaard gebleven eikenhouten sporenkap met langsverband dateert uit omstreeks 1400. Het noorder en het zuider dwarspand zijn voorzien van terugspringende bogen met in de hoeken sierlijke colonnetten en staven. Met uitzondering van het eigenaardige venster boven het zuidportaal, dat nog enigszins de oorspronkelijke vorm bewaard heeft, zijn alle 13de-eeuwse vensters naderhand vergroot. De kerk is uitgevoerd in Westfaalse romano-gotiek, die men ook aantreft bij de nabijgelegen kerken van Billerbeck en Legden (D.). De romaanse westtoren, waarin zich mogelijk een nonnengalerij bevond voor de nonnen van Weerselo, werd in 1842 wegens vermeende bouwvalligheid gesloopt. Het laatgotische koor kwam in 1491-'94 tot stand. Spoedig daarna volgde de verdubbeling van het transept door de toevoeging van twee vierkante zijkapellen. De laatgotische vensters van koor en kapellen bevatten flamboyante traceringen. Als laatste verrees in het begin van de 16de eeuw een sacristie aan de noordzijde van het koor.

Van 1626 tot 1810 was de kerk in protestantse handen. Na teruggave werd het gehavende gebouw - in 1794-'95 hadden Hannoveraanse troepen het gebouw als paardenstal gebruikt - hersteld. Na de sloop van de romaanse toren in 1842

Ootmarsum, R.K. kerk H.H. Simon en Judas, plattegrond

voorzag men het middenschip van een westgevel in vroeg-neogotische stijl, in 1844 bekroond met een houten klokkentorentje. Bij een restauratie in 1868 onder leiding van G. te Riele kreeg de kerk neogotische decoraties. De kerk is in 1972 gerestaureerd.

Inwendig wordt het schip overdekt door koepelvormige ribgewelven, transept en koor hebben hoogopgaande kruisribgewelven. Opmerkelijk is de vormenrijkdom van de kapitelen en de gewelfribben. Schip en dwarsschip vertonen een grote onregelmatigheid. De pijlers tussen middenbeuk en zijbeuken hebben buitengewoon zware afmetingen, waarmee de lichte scheiboogjes een wonderlijk contrast vormen. In de sacristie bevindt zich een 16de-eeuwse zandstenen piscina. Tijdens de aanleg van een centrale verwarming in 1964 werd de grafkelder van de familie von Heiden Hompesch teruggevonden met daarin enkele 12de-eeuwse grafzerken. Bij de restauratie in 1972 keerde de oorspronkelijke middeleeuwse polychromie terug; alleen de voorstelling van de Boom van Jesse die omstreeks 1868 werd gekopieerd naar een schildering in de Utrechtse Buurkerk heeft men gehandhaafd. Het op een orgeltribune geplaatste orgel werd in 1814 gemaakt door F.F. Epmann

[p. 237]

Ootmarsum, R.K. kerk H.H. Simon en Judas, interieur (1974)

met gebruikmaking van ouder pijpwerk. Het onderging diverse wijzigingen in 1860 en 1870 en is in 1973-'74 gerestaureerd. Tot de in de kerk bewaarde kunstschatten behoort een bijzonder fraaie gotische monstrans uit omstreeks 1400, afkomstig uit het klooster Frenswegen bij Nordhorn (D.) en een eikenhouten Mariabeeld uit omstreeks 1500. Voor het overige dateert de inventaris grotendeels uit de 19de en de 20ste eeuw, waaronder kruiswegstaties (1849) door O. de Boer en werk uit het atelier van F.W. Mengelberg, zoals de neogotische Piëta, het triomfkruis (omstreeks 1870), het hoogaltaar (1871) en de preekstoel (1891). In de absis zitten drie gebrandschilderde ramen (1872) van atelier Nicolas; verder zijn er ramen van M. Weiss (omstreeks 1942) en J.A.C. Schoenaker (1973-'80).

De Herv. kerk (Ganzenmarkt 31) [2] is een eenvoudige, driezijdig gesloten zaalkerk met een statige zandstenen pilastergevel, bekroond door een houten koepelvormig torentje. De kerk is gebouwd in 1810, waarschijnlijk naar ontwerp van G. Hagels uit Gildehaus (D.). De kerk bevat een grafsteen voor Johan Dietrich von Heijden, heer van Ootmarsum, uit 1669, een classicistische eikenhouten preekstoel uit 1674, een koperen lezenaar uit de tweede helft van de 18de eeuw en een orgel uit 1781, dat is overgebracht uit de katholieke kerk.

Het klooster Maria ad Fontes (Oostwal 24) [3] is een omvangrijk, uit drie haaks geplaatste vleugels bestaand, kloostercomplex in expressionistische trant, gebouwd in 1935-'38 voor de congregatie van O.L.V. van Amersfoort. Een van de vleugels bevat op de verdieping de kapel.

Het raadhuis (Markt 1) [4] is kort na 1778 gebouwd naar ontwerp van Egbert Schrader en verving een 16de-eeuws raadhuis. Het gebouw heeft een zandstenen voorgevel, versierd met grove rococoornamenten en voorzien van het stadswapen. In 1840 werd op het schilddak een dakruiter geplaatst. Op de verdieping bevindt zich een eenvoudige rococoschouw uit de bouwtijd. Omstreeks 1966 kreeg het raadhuis een uitbreiding met vleugels in quasi-18de-eeuwse stijl.

Het voorm. postkantoor (Westwal 1) [5] is een blokvormig pand in eclectische vormen, gebouwd in 1880 naar plannen van J.H. Vos uit Almelo.

Woonhuizen. Het stadsbeeld van Ootmarsum wordt in belangrijke mate bepaald door een groot aantal in vakwerk opgetrokken, voornamelijk eenbeukige, akkerburgerhuizen, waarvan de oudste dateren uit de 16de eeuw. Zeldzaam zijn de vakwerkpanden met verdieping, zoals

Ootmarsum, Herv. kerk

het diepe huis Marktstraat 7-9. Het houtskelet van nummer 9 dateert uit 1586. In de 19de eeuw werd dit huis verenigd met nummer 7, dat in 1613 werd gebouwd als eenlaags pand en in 1637-'38 een verdieping in vakwerk kreeg. De overige oude huizen zijn eenlaags. Het in 1532 gebouwde diepe pand Kerkplein 10 heeft bakstenen gevels, een houten topgevel en een getoogde houten inrijpoort. Ganzenmarkt 11 is een in vakwerk opgetrokken diep pand uit 1552 met een in de 20ste eeuw vernieuwde voorgevel. Keerweer 2 (vroeger Kloosterstraat 1) is een breed vakwerkhuis uit 1562, met aan de achterzijde een inrijpoort met niendeurboog voorzien van een spreuk en het jaartal ‘1658’. Andere 16de-eeuwse voorbeelden zijn Grotestraat 13 (omstreeks 1589) en Grotestraat 15 (omstreeks 1590). Het laatste pand werd omstreeks 1800

Ootmarsum, Woonhuis Kerkplein 10 met links het Drostehuis

[p. 238]

Ootmarsum, Cremershuis

verbouwd in opdracht van de familie Van Bevervoorde en eind 19de eeuw voorzien van een nieuwe lijstgevel. Tijdens het Twaalfjarig Bestand verrezen de huizen Ganzenmarkt 3 (1612) en Ganzenmarkt 22 (1616). Marktstraat 4 is een breed pand met vakwerkzijgevels; de daksporen dateren uit 1639.

Een beperkt aantal panden kreeg een bakstenen voorgevel. Het Cremershuis (Marktstraat 3), een tweebeukig diep huis met houtskelet, werd omstreeks 1623 gebouwd. Het achterhuis is afgescheiden en deels onderkelderd. De zijwanden zijn uitgevoerd in vakwerk. Het echtpaar Cremer-Dreesman liet in 1656 een fraaie maniëristische gevel optrekken, uitgevoerd in baksteen en zandsteen met forse klauwstukken en een topfronton. De pui bevat een zandstenen inrijpoort die toegang geeft tot het voorhuis. Het diepe huis Marktstraat 8 heeft een houtskelet en vakwerkzijwanden uit 1608. De voorgevel is in 1747 in steen vernieuwd als een ingezwenkte halsgevel met zandstenen aanzetkrullen, lijsten en halfrond fronton. Het hoekpand Markt 3 kreeg in de tweede helft van de 18de eeuw een ingezwenkte gevel met zandstenen aanzetkrullen en lijsten. In 1948 werd de begane grond beklampt. Het diepe Drostehuis (Walstraat 1) is opgebouwd met houtskelet en zijgevels in vakwerk. Het achterhuis is in de loop van de tijd afgescheiden en deels onderkelderd. Omstreeks 1780 kreeg het pand een bakstenen voorgevel met afgeknotte halsgevel, voorzien van gebeeldhouwde klauwstukken. De ingang met bovenlicht bezit een pilasteromlijsting. De achtergevel is in de eerste helft van de 19de eeuw in steen vernieuwd. Laat-19de-eeuws zijn de gepleisterde lijstgevel van het brede hoekpand Markt 4 en het in 1889 naar plannen van A.L. Clemens verbouwde huis Molenstraat 2, dat nog een oudere kern bezit.

Boerderijen. De langhuisboerderij Denekamperstraat 7 dateert uit de 17de of 18de eeuw. Boerderij Ribbert (Vasserweg 16) is een 18de-eeuwse boerderij met vernieuwd bedrijfsgedeelte. Oldenzaalsestraat 49 is een dwarshuisboerderij met schoudergevels uit 1886.

Het voorm. Huis Ootmarsum [6]. De Alleeweg, het Oldenzaalsvoetpad en de Verlengde Alleeweg horen bij het 18de-eeuwse lanenstelsel van het Huis Ootmarsum, in feite het in 1647 geseculariseerde complex van de in 1262 gestichte Commanderie van de Duitse orde. Dat complex is in 1817 gesloopt. Ter plaatse heeft men omstreeks 1950 het Openluchtmuseum (Smithuisstraat

Ootmarsum, Engels' tuin

5) gesticht. In het museum is opgenomen het molenhuisje (Oldenzaalsvoetpad 3), het in 1773 gebouwde muldershuis van de aangrenzende, in 1869 gesloopte ‘Voorste Watermolen’. Van de ‘Achterste Molen’ zijn de beide stuwvijvers (Verlengde Alleeweg ong.) in een parkaanleg opgenomen.

Windmolen. De ‘molen van Oude Hengel’ (Oldenzaalsestraat 24) [7] is een ronde stenen stellingkorenmolen, gebouwd in 1867 en na een brand in 1872 herbouwd.

Industriegebouwen. Van de voorm. fosforietfabriek (Oldenzaalsestraat 21) [8] is een uit omstreeks 1917 daterende, forse houten opslagloods met mansardedak bewaard gebleven. De fabriek werd opgericht voor de vrij kortstondige winning van de in kleilagen aangetroffen fosforietknollen, benodigd om de in de Eerste Wereldoorlog afgebroken import van fosfaat te compenseren. De voorm. zuivelfabriek ‘Nooitgedacht’ (Weerselosestraat 1-3) is een eenlaags fabriekspand met directeurswoning, gebouwd in 1927 naar ontwerp van G.A. en E. Mulder.

De watertoren (bij Almelosestraat 65) kwam in 1934 tot stand in opdracht van de Waterleiding Maatschappij Overijssel. Omdat het gebouw op de Kuiperberg staat, kon men volstaan met een geringe hoogte. De toren heeft een rond, met

[p. 239]

baksteen bekleed, betonnen vlakbodemreservoir en een vierkante traptoren.

Straatmeubilair. Op de Markt staat voor het stadhuis een uit omstreeks 1780 daterende, zandstenen stadspomp [9] metrococo-motief en stadswapen. Aan de Walstraat en op het Bergplein staan 18de-eeuwse ronde zandstenen stadsputten [10] met eikenhouten haalbomen. De oriëntatietafel (bij Almelosestraat 63) op de Kuiperberg is een hardstenen gebeeldhouwde tafel, geplaatst in 1922 door de A.N.W.B. en de Koninklijke Nederlandse Toeristenbond. Vanaf het plateau heeft men een bijzonder uitzicht over Noord-Twente.

Engels' tuin (Hazelrot 3) [11]. Dit naar de familie Engels genoemd parkje is waarschijnlijk omstreeks 1800 aangelegd in landschapsstijl. In 1880 liet M.J.W. Engels een tweelaags, bakstenen theehuisje bouwen, voorzien van een hoge stoep en een ingang met pilasteromlijsting. Sinds omstreeks 1920 is het een openbaar wandelpark. Bij de langgerekte serpentinevijver staat een gebogen zandstenen zitbank in neo-Lodewijk XIV-stijl, in 1939 geschonken door A.A.W. Aberson.

Begraafplaatsen. De Herv. begraafplaats (Molenstraat ong.) is omstreeks 1830 aangelegd en bevat het graf van P.H. Dannenberg (†1873) en G.W. Cramer (†1918), beide burgemeesters van Ootmarsum. De Isr. begraafplaats (bij Ootmarsumsestraat 65), gelegen op de Kuiperberg, telt enkele tientallen, voornamelijk 19de-eeuwse stenen.